«Атабыз болгъаны ючюн …»

Олтурады къайгъы сёзде адамла арасында жашауу алгъа атлагъан, алай а алыкъа къартлыкъ жокъламагъан тиширыу. Тёгерекге къарап, кёп сагъыш этеди ол. «Бусагъатда жиляп, кеслерин ёлтюргенле аздыла. Баям, Аллахны чамландырыргъа къоркъадыла – ол берген жанын артха алгъаны ючюн кимден эркинлик тилерге керекди? Жашап турсала, адамла жер юсюне да сыйынмаз эдиле…», – дейди ичинден.

Аны аты Нюржанды. Аты бек ариуду, кеси да сюйдюмлюдю, алай а жарыкълыкъ азды не заманда да бетинде. Жашау сынаула аны босагъасын сабий заманындан сакълагъанлары тюшеди эсиме.

Ауушханны къызы Асият, анасын эсгере:

– Бир зат биле болур эди ансы, анам харип алдан окъуна барыбызны да соруп, сурап, бирге жыйып, тюнене кече алай олтургъан эдик, бир кёп затны эсгерип, кюлюп-ойнап. Эгечим бла мен кетейик дегенибизде да, къоймагъанды: «Бир кече ата юйюгюзде къалгъанлыкъгъа, бир зат боллукъ тюйюлдю. Киеуле уа кеслери сюйгенча этсинле. Алагъа да табыллыкъды мында жер», – деп. Эрттенликде уа уянмай къалды, кёресиз… – деп, жангыдан сытылады.

Дауурсуз, акъырын жиляйды. Эгечи Марзият да жерге къарап, тынгылайды.

– Насыбыгъыз да бар эди – жанында болгъансыз барыгъыз да, – дейди жаулугъун чох къысып тургъан жаш тиширыу.

Ол бу юйге къысха жууукъду, баям – чыгъып-кирип айланады.

– Хау, – дейди Асият. – Ойнай-кюле, кебинлигин да кёргюзтюп… Сапынына, духуна дери хазырлап…

«Алгъын ёлгенлерини ызларындан жилядыла, жилямадыла деп, айтырла деп, кеслерин бузгъанла да тохтагъандыла энди. Аны не сейири барды, Ал-лахны барлыгъын букъдуруп жашагъан ёмюр кетгенди. Ол биз ёсген, жашау эте башлагъан заман. Алай а ол заманда да намазгъа ийилген ынналарыбыз болмасала, ким саллыкъ эди жюреклерибизге Бир Аллахха этген уллу хурметибизни?» – дейди ичинден Нюржан.

Бирге чыгъабыз. Нёгерлерибиз тутхан машинабыздан кезиу тюше келип, кесибиз къалабыз.

– Кел, жууукъ бол, – дейме Нюржаннга.

– Болайым, – дейди.

Юйюм бай тюйюлдю. Бир-бир тенглеримден ийменсем да, асламысын а чакъырыучума. Киргинчли жерденме. Сюйюп келедиле. Сюймесе, адам адамны босагъасындан да атламаз. Мен да хурмет этеме алагъа, алай бир-бирлерини босагъаларындан атламагъанма кесим да. Озуп бара болсам, адет алайды деп чакъыргъанча кёрюнеди да, сау болугъуз деп къояма. Ала да къаты болмайдыла. Бизге уа келиучюдюле, чай ичерге къайтханбыз санга деп, кеслери, нёгерлери бла да.

Нюржан, санларын жыйып, къонакъдача олтурады. Алай юйреннгенден ансы, башха сылтау жокъду. Кесим да сюймеучюме къайда да керилип олтургъанланы. Бирде автобусда окъуна къобуп, аллай къоншумдан башха жерге кетерге уялып, олтурама, шинтик къыйырына илинип.

– Биз да жарсыдыкъ, алай болмай да къалай, адам дуниясын алышса? Сен а, Нюржан, бир бек жилядынг.

– Аллай жерлеге барсам, бютюнда бу арт заманда, жашамай кетген анамы кёрген къыйынлыкъ-лары эсиме тюшюп, анга жиляйма. Ийнанамыса, сабий заманымда ангыламагъан затларыма энди тюшюне барама.

– Жаннетледе жатсын ананг.  Сабий заманынгда ауушханды деучюдюле.

– Хау. Алай а эсимде кёп зат къалгъанды. Он жыл бола эди манга, ол кетгенде, эсде къалмай а.

Нюржанны хапары

Ариу адам эди анам. Сураты окъуна къалмагъанды, жарсыугъа. Алай, суу сурат да бол, насыбынг болмаса. Айтханларына кёре, бизни кёчюргенде, анга бир онбеш-оналты жыл бола болур эди. Атасы, анасы да жолда ауушуп, келини бла къалгъанды. Жангыз къарындашы – урушда. Келинни къолунда да эки къызчыгъы. Тёрт тиширыу болуп, Шимал Къазахстаннга тюшгендиле. Къыйын жер эди, бек къыйын. Энди мен анда туугъанма, эки-юч жыл озуп, мында да аламат жашамагъанма, алай а ол заманны эсиме тюшюрсем, жюрегим къалтырайды. Бирле уа ол жыллада иги аякъланнган эдик дейдиле.

Ма аллай болумда келин, мен аны артда билгенме, анамы – жаш къайын къызчыгъын къатыны ауушхан алтмышжыллыкъ кишиге бергенди. Ачдан ёлмесин деп этген болур ол къаргъышлыкъ жерде.

Анам насып не болгъанын билмегенди. Мен аны энди ангылайма. Ышарып кёрмегенме, ийнансанг. Жашау да алай эди – хар ким жан къайгъылы. Биринчи мен туугъанма, ызымдан эки жаш. Атабыз эрттенликде чыгъып кетсе, ол къайтхынчы жукълап къалыучу эдик. Анга тансыкъ болуп, жукъларыкъ тюйюлме деп турсам да, кёзлерим билмей тургъанымлай къысылгъандыла. Ол кюндюз колхозда темирчилик этгенди, кече уа складны сакълагъанды.

Бюгюн алай сагъыш этеме: баям, аны сюймей келген анамы кёзюне илинип турургъа ийменнгенди атам. Анам а кюрешгенди аны кёргюзтмезге, алай сюйгенни, сюймегенни билген къыйын тюйюлдю. Ол анга берген къалыннга келин ийнек алгъанын бюгюн да айтадыла.

Анамы къарындашы, урушдан терен жаралары бла къайтып, кёп жашамагъанды. Эгечине уа кёлкъалдысы къурумагъанды деп эсгериучюдюле, кесинге тенг тапмагъанмыса, быллай къартха бармасанг деп. Ишни къалай болгъанын билмегенлей ауушханды дейдиле. Алай окъуна болсун.

Ала къоншу элде жашагъандыла. Бери къайтханда уа, биз бир тийреде тургъанбыз. Бир кере, уллу келин къабыргъа къоншусу бла сёз болгъанда, баям, бир бош зат ючюн, сылтауун унутханма, ол анга: «Кет, сен къарабет бла мен къалай эриширме?! Сен кимни да хорларса – жангыз къайын къызынгы къарт бабасха малгъа сатхан бетсиз!» – дегени уа сагъайтхан эди. Анам аллай затны айтып, аны жапсарырча тюйюл эдик биз.

Къоншуда немислиле жашагъандыла анда. Ала да бизнича сюрюлгенле. Ары эки-юч жыл таулуладан алгъа тюшгенле. Къартла бла аланы жашлары. Ала бизге бек иги болгъандыла. Алай болмаса, ёлюп да къалыр эдик, халкъ къырылгъанда.

Арада чекни бегитген зат жокъ эди да, арбазгъа чыкъгъаныбызлай, жашауу келген Эльза ючюбюзге юч гыржын кесек тутдуруучусу, темир кружка бла сют ичириучюсю да эсимдеди. Къарт да озмагъанды жаныбыз бла, башыбызны сыламай. Ол дунияларына жарасын. Аланы жашлары Джозеф арбазда отун жарыучусу, андан къучагъын толтуруп, бизни боса-гъабызгъа келтирип тёгюучюсю эсимдеди, юйге кириб а эслемегенме. Мал да тутхандыла ала. Марта деп бир ариу ийнеклери болуучу эди, къара бла акъ къолан. Аны тюз кесине ушагъан бузоучугъу бла аз ойнамагъанбыз.

Ала бизге уруш ачхан душманны миллетинден болгъанларына, кёпле ала бла къазанлашмагъандыла. Бир кюн бир къарачайлы жашчыкъ:

– Сиз фашист бергенни ашайсыз, жаныгъызны сакълар ючюн! – дегенинде, жиляп келген эдим анама.

Ол а:

– Быллай иги адамла фашист къалай болурла?! Аман адамла боладыла фашист, – деген эди.

Андан сора мен аладан жукъ алмай башлагъан эдим, къартланы кёлкъалдыларын эшитип, анам урушхунчу. Къарындашчыкъларым а ала эдиле.

Бир кюн анам къызыу ауруп жатады да, баям, аны арбазда эслемей, Джозеф:

– Мария уа къайда кёрюнмейди? – деп сорады.

Мен а нартюх ууа тура эдим, беш-алты та-уугъубуз бар эди да.

– Къопмагъанды, – дейме.

– Нек?

– Билмейме.

Ол юйюне кирип кетеди да, анасы келеди бизге. Ол, анамы жанында иги кесек олтуруп, аны бла хапар айтып, алай кетген эди. Дагъыда гитче чоюнчукъну кесине къысып къайтып келип, анама, бизге да как ашатханы эсимдеди. Атам не заманда келгенин билмейме, эрттенликде анамы жатмасыны къатында мудах олтургъанын кёрген эдим, уяннганлай.

– Жазыу алай болур эди. Жюрегинги къыйнагъан эсем билип, билмей да, кеч, Мариям, – дегени къулагъымда турады.

Анамы:

– Аллах кечсин, – деген къарыусуз ауазы да.

Ючюнчю кюн ауушхан эди анам. Жиляуун этерге киши табылмагъанды. Мен а не – он жылдан энди атлагъан сабий. Кичи къарындашым, аны къайгъылы киши болмай, ол кюнледе сууукъ кирип, бек ауругъанды.

Мен да, тюз анга къарагъанча, тобукъларымы чачхан эдим, жыгъылып. Доктор жокъ, жараларым да ирин этип, тереннге кетип, къызып-бишип, атам да амалсыз болуп, къарындашчыгъымы къоюнуна алып, жиляй тургъанлай, Джозеф бир къытайлыны алып киргени, ол Мухаммадха дарман бергени, мени тобукъларымдан сыгъып, эл бла бир ирин чыгъаргъаны, дарман салып байлагъаны да тюшча къалгъандыла эсимде. Ол бизге бир ненча кере келген эди. Ма ол сылтаула бла, халкъыбыз бла бирге кеталмай, экинчи жыл жыйылгъан эдик ата-баба жерибизге.

Биз бери кете туруб а, тёртюбюз да анамы къабырына баргъан эдик. Андан къайтханыбызда, къоншула бла саламлашып кетейик деп, Эльзалагъа киргенибизде, юсюбюзге, башыбыгъа къараргъа кюрешгендиле. Мухамматны уа пальточугъуну тышындан пух жаулугъун окъуна къысхан эди Эльза. Ол ариу адамла этген алгъышла бизге нек жетмегенлерин ангыламайма.

Джозеф а, мени тохтатып:

– Нюржан, эсингде тут, сен эслисе. Мен Марияны къабырына сизни ючюн, кесим ючюн да жюрюп турлукъма. Мен аны бек сюе эдим, алай ол манга келирге унамагъанды. Немисли болгъаным ючюн болур, – деген эди.

Мен а, бир адам ауузума салгъанча:

– Угъай, Джозеф. Ол да сюе эди сени, фашист тюйюлсе дегенди. Санга уа атабыз болгъаны ючюн бармагъанды, – деген эдим.

Бир сейирим атам, анам ауушхандан арысында, бери да къайтды, мында да жыйырмадан артыкъ жыл жашады, анамы атын сагъыныб а билмейме. Юйдегили болама деп да къайгъырмагъанды. Мудахлыгъ а кетмегенди кёзлеринден, бетинден, санындан да.

Жаланда бир кере айтханды: «Мариям да келип турады да. Къонакъгъа ариу къарагъыз», – деп, ёлюрюню аллында ауруу къызыуунда.

Андан бери не къадар жыл озгъанды. Мен а, тиширыу ауушхан жерге келсем, анама жиляйма, эр киши ёлген жерде уа насыпсыз атам тюшеди эсиме.