Танг жулдузну жарыгъы ёлюмсюздю

Ноябрь  жетсе, аны биринчи кюню бизге энчи байрам болады. Нек дегенде ол шайыр Къайсынны туугъан кюнюдю. Быйыл, тёредеча, аны кенг халда белгилерге, тюбешиуле къураргъа, жукъгъан ауруу жайылгъаны ючюн амал болмагъанды, жарсыугъа. Аны себепли бу кюнледе газетибизни бетинде дменгили поэтибизни юсюнден энтта да бир кере сюйюп, тансыкълап сагъынабыз.

Шайыр арабызда болмагъанлыкъгъа, биз аны ариу ауазын эшитгенлей, сёзюню бирикдирген кючюн сезгенлей, осуятын эсибизде тутханлай, назму тизгинлерин къатлап-къатлап окъйбуз.  Кеси кетгенликге, аты унутулмагъан инсаннга сауду, ол бизни арабыздады дерге боллукъбуз.

Къабарты-Малкъарны халкъ поэти, Ленинчи, СССР-ни, РФ-ни да Къырал саугъаларыны лауреаты Къулийланы Къайсын Малкъарны эм ариу тийрелерини биринде – Чегем ауузунда жаратылгъанды бу дуниягъа. Жерини айбат табийгъаты, таза суулары, чучхурлары, бийик тау тёппелери, къушла учхан чууакъ кёгю болгъандыла  аны сабийлигини ахшы нёгерлери,  артда жырлатхан, учундургъан болумлары да. 

1940 жылда  жаш поэтни «Салам эрттенлик!» деген биринчи назму жыйымдыгъы да битеу тёгерекдеги тамашалыкъгъа жарыкъ салам бериу ызны тутханды. Ол жыйымдыкъда поэзияны жолуна энди тохтагъан фахмулу назмучу сабийлигинде кёрген хар болумну юсюнден къууанч халда, тюрсюнлю бояуланы да къошуп,  хапарлайды. Ол тизгинлери бла Къулий улу  битеу адам улугъа ариу жырын эшитдиргенди, асламланы жюреклерине жетип, кесин сюйдюргенди.

Бюгюнлюкде, биз оюм этгенден, Къайсынны  юсюнден махтау сёз айтып турур кереклиси да болмаз. Ол ёмюрлюкде кесини сыйлы жерин алайсыз да тапхан инсанладанды. Алай дагъыда закий жазгъан назмуланы, поэмаланы, башха затланы  окъусанг, сюйсенг-сюймесенг да аны ауур акъыллылыгъыны, огъурлулугъуну, ачыкъ жюреклилигини юсюнден энтта сагъышланаса. Сейир тюйюлмюдюле, 1939 жылда 22-жыллыкъ жашны  «Къартлыкъ келсе» деген назмусуну тизгинлери, ала устаны огъарыда сагъынылгъан ышанларына шагъатлыкъчадыла:

Жашла тепсегеннге къарап,

Жашлыгъымы эсгерирме:

-Да, жашлыкъ эмилик атды,

Мени жыгъып кетди! – дерме.

Сакъалым акъ болгъунчуннга,

Ишлей жашаргъа сюеме.

Жашлагъа: «Жигитле кибик

Жашагъыз дунияда!» - дейме.

Акъыл бла адамлыкъ бирдиле, дегендиле буруннгулула. Бу сёзле Къулий улуну юсюнден да айтылгъандыла дерге тийишлиди. Мамырлыкъда, уруш аулакълада, киши жеринде да Къайсын бир тюрлю чурумлагъа, абындырыргъа кюрешгенлеге, къыйынлыкълагъа да къарамагъанлай, адамлыкъны байрагъын бийикде тутханладанды.  Поэт къайда болса да, ёз жерин, сюйген тауларын, миллетин бир заманда да унутмагъанды, къыйын кюнюнде ала болгъандыла аны таянчагъы, аны ийнаныуу, ышаныуу да.

Ташла мени атымы айтханлай,

Ауаз келеди манга узакъдан:

- О, къайдаса? Кел! – деп къычыргъанлай,

Ён эшитиледи манга тауладан…

Бу кюнледе биз акъылманны жашаууун, чыгъармачылыгъын эсибизге тюшюре, кёп затны юсюнден сагъышланабыз. «Къайсын,  поэзияда Сизни эм бийикликге эркинлигигиз барды», - деп жазгъанды Борис Пастернак къагъытларыны биринде. Къулий улуну ол  тёппелеге уа аны фахмусу бла бирге жаныча кёрген халкъы миндиргендиле. Поэт анга къуллукъ этгенича, жамауат да керти уланын багъалагъанды, сыйын-намысын да бийикледе элтгенди. 

Алай болмай да не амалы бар эди, Чегем тарындан, халкъны жюрегинден, ортасындан уллу жашаугъа атлагъан инсан назмуларыны кёбюсюнде сюймекликге махтау жырла такъгъанды, ата-анагъа, тиширыугъа, сабийге, бек башы уа – Туугъан жерге, адамлагъа. Къатындагъыланы жарсыуларына тюз кесиникилегеча инжиле, излегеннге болушлукъ тапдырыргъа кюреше, поэт кесими неда башханы бушуу деп айрмагъанладан болгъанды.  Аны уллу жюреги Хиросимада ишлеге ажым этгенча, къоншуда ауруп жатхан къартха да бирча эзилгенди. Ол тюйюлмюдю уллуда гитчени кёре билиу, гитчеде уа –  уллуну.

О, саусузну жангызлыгъы! Сен къалай

Къыйын боласа, не узунду кеченг!

Тангынг да, ахшамынг да бир сыфатлы,

Ётмегинг да, суунг да бирча ачы!..

Игилик. Аны хар адам кесича ангылай болур. Алай игилик этдим деп махтанмагъанлай, аны керек жерде сездиралгъан  уллу адамлыкъны излейди. Къайсын да кёплеге эс тапдыргъанды, кёл этдире да билгенди.  Закийни  таныгъанла ол затланы юсюнден ол кеси артыкъ айтыргъа сюймеучю эди, дейдиле. Анга шагъатлыкъны уа поэтни назмуларындан биринде: «Игилик этдим деп къычыргъан – аманлыкъ этген кибикди», - дегени да этеди.

Чегемден жырчы Къулийланын Къайсынны адам улугъа сюймекликден къуралгъан поэзиясы, белгилисича, кёплени  тамашагъа къалдыргъанды. Аны тизгинлерине Анна Ахматова, Борис Пастернак, Николай Тихонов, Чингиз Айтматов, Василь Быков, Мустай Карим, Расул Гамзатов эм кёп башхала да бирча бийик багъа бичгендиле.  Кесини заманында Индияны премьер-министри Индира Ганди да  Кремльде приёмда таулу поэтни тизгинлерин  эшитдиргенди, аланы кертиликлерине, огъурлулукъдан толгъанларына эсин буруп.

Кесими юсюмден айтсам а, Къулийланы Къайсынны чыгъармаларын окъугъан кезиуюмде, акъылман поэтни солуун сезгенча, ышарыуун кёргенча болама. Къулий улуну ариу поэзиясы жолуму жарытхан жулдузладан бириди.  Къыйын сорууларыма алада жууапла тапханыма къууанама,  мудахланнган кезиулеримде да биягъы алагъа къайтама, аны «жаралы ташын» эсгереме.  Поэт сауду, биргебизгеди!

«Кёк чинарла», «Жаралы таш», «Жер китабы», «Ашхам», «Учуп баргъан къанатлыла», «Адам. Къанатлы. Терек» эм кёп башхала бизге, шёндю жашагъанлагъа,  уллу, багъасы болмагъан саугъача къалгъандыла.  Аладыла жашау къыйматланы, чынтты патриотлукъну, кёзбаусузлукъну, таза жюреклиликни, халаллыкъны ёлчелери, юлгюлери.

2017-чи жылда сау дуния Къулий улуну 100-жыллыгъын белгилегенди. Ол  жаны бла миллетде да уллу ишле тындырыладыла: профессор Эфендиланы Салих (жаннетли болсун)  халкъла арлы конференция къурагъан эди, Тетууланы Хадис «Къайсыннга жюз атлам» хунаны  сюегенди, Чегем шахарда Юй-музейде магъаналы ишле этилгендиле, Къулийланы Элизат закийни юсюнден басмагъа китапла хазырлагъанды, ызы бла чыгъаргъанды. Бюгюн а онекижыллыкъ жашчыгъым нёгерчиклери бла бирге «Огъурлу гумулжукъну жомагъын» сюйюп, сейирге къалып окъуйду. Поэт сауду, ол биргебизгеди!