Санат байлыгъыбызны айныу жолуну бетлери

Аппайланы Мустафаны къызы Жаухар быйыл окъуучуланы «Запечатленное время» деген энтта бир аламат китабы бла къууандыргъанды. Анда ол Къабарты-Малкъарда искусствону бла культураны тарыхларын ачыкълайды, ала бизде къалай айныгъанларын тинтеди. Ол жаны бла быллай уллу иш болуп, баям, бу биринчиди.

Китап алты бёлюмден къуралады. Биринчиси «Ретроспектива искусства» депди. Анда санат жаны бла кавказ миллет юлгюлени энчиликлерини юслеринден сейир тинтиу барады: халкъны акъылы, эси, жашау халы да ол жашагъан жерни табийгъаты бла байламлыды дейди автор. Сора юлгюге академик Дмитрий Лихачёвну «табийгъат халкъны жанын суратлагъан кючдю» деген айтыуун, Къулийланы Къайсынны «Жашау ёрлеудю» деген оюмун, филология илмуланы доктору Кучукланы Зухураны «Къарачай-малкъар вертикаль» деген китабын, орус поэт Александр Пушкинни: «Анда, тауда, адамла уялада жашайдыла», – дегенин, бизни фольклорубузну жыйып айланнган алим Евгений Барановну малкъар архитектураны юсюнден айтханын да келтиреди.

Автор архитектура бионика (къурулуш ишлени табийгъатха ушатып этген) деген илму ХХ-чы ёмюрде жаратылгъанлыкъгъа, таулула аны жашауда бек эртте заманладан бери хайырланып келгенлерин айтады. Жаухарны ол оюмуна, бек биринчиден, таулу къалала, тау бетледе бизни ата-бабаларыбыз жашагъан терраса халдагъы таш юйле шагъатлыкъ этедиле. Юйлени алай ишленнгенлери жер къытлыгъын, аны аяуну бла эрттегили таулуланы шахар ишлерча билимлери болгъанын айтады.

Автор былайда озгъан ёмюрню 20-чы жылларына дери искусствону не тюрлюсю да – къурулуш, къол иш, жыр, тепсеу кеслери алларына айнып келгенлерин, ала миллет энчиликле жюрютгенлерин белгилейди. Жангы Совет къырал а культура революция этип, халкъланы эрттеледен келген эстетика къарамларын тюрлендирирге кюрешгенди. Искусствону ол кийирген тюрлюлери къысха заманны ичинде орналгъандыла бизде: сёз ючюн, живопись, скульптура, графика. Аны бизге келтиргенле ол жыллада Россейде энчи билим алгъан, артда Нальчикге кёчген орус художникле болгъандыла.

Аладан юйреннген малкъар эм къабарты художникле  уа суратларына миллет энчиликле кийириуню тюзге санагъандыла. Ала жюрек излемлери бла европа искусствону тюрлендирип, анга миллет бояула къошхандыла. Ма ол себепден бусагъатдагъы сурат ишлеу мадарла башха жерледен келселе да, ала этген суратланы миллет ышанла жасайдыла.

Бу бёлюмде Аппайланы Жаухар бизни художниклерибиз этген эсгертмелени хар биринде тохтап, аланы ишлегенде, табийгъатдан алыннган затла , анга ушагъан суратлаула хайырланнганларын айтады: тау, таш, къая, чалы… Дагъыда автор энчи эсгертмелени къалай ишленнгенлерини, аланы тарыхларыны юслеринден да окъуучу сейир этерча хапарлайды.

Таулу халкъ сынагъан азапны, сюргюнню да сагъынады Жаухар. Автор дунияны тюрлендирирге, жангы жол ызларгъа итиннгенле бизни бар адетлерибизни жокъ этерге талпыгъанларын, ала алай эте тургъанда, халкълыгъыбызны – тин байлыгъыбызны, адет-тёрелерибизни, динибизни, таулагъа сюймеклигибизни, миллет иш хунерибизни сакълар ючюн къаллай кюреш баргъанын эсгертеди.

Китапны бу бёлюмюнде Абай, Малкъарукъ къалаланы да тарыхлары ачыкъланады. Республикада художестволу искусствону ёсюую къалай баргъаныны, художестволу сабий школну, художниклени жашау болумларыны, сурат музейни ачылыууну, бюгюнледе аны хазнасыны юслеринден да толу айтылады. Авторну 1980 жыллада жарсыулары: бу жерли халкъланы бусагъатдагъы культуралары тау адетледен узакъды, аны жол жанында айныгъанчады; маданиятны айныуу къыйын барады; сурат этиу эм башха искусстволаны юслеринден мурдорлу илму ишле жокъдула...

Аппайланы Жаухар къыралда болгъан идеология тюрлениуле бла байламлы (сёз ючюн, интеллигенцияны республикадан кетгени) саясат болумла искусствону бла культураны башха жоллагъа тюртгенлерин да сагъынады.  Ол, архивледе ишлеп, окъуучуну 1923 жылдан бери бу жаны бла этилген буйрукъла, бегимле бла да шагъырей этеди.

Мында халкъ усталаны ишлерине да энчи эс бёлюнеди. Ол санда, таулу кийизлеге да. Усталаны атлары сагъынылады. Жаухар бизни республикада болгъан бар эсгертмелени, алагъа къыйынлары киргенлени юслеринден толу хапар айтады. Бу бёлюмню Къабарты-Малкъарны санатыны бла маданиятыны тарыхларыны юсюнден энчи китапха санаргъа боллукъду.

Экинчи бёлюм – «Грани таланта» – уллу адамларыбызгъа аталады. Аны жигитлери малкъар назмучулукъну мурдорун салгъан Мечиланы Кязим, Башкъортостанны халкъ поэти Мустай Карим, алим Раиса Хашхожева, алим, жазыучу Заур Налоев, белгили журналист Арнольд Баскаев, дизайн колледжни ачхан Артур Горшоков, художникле Курданланы Валерий, Эльнур Расулов, Абайланы Виктордула.

«В унисон со временем» деген бёлюмде Аппайланы Жаухар Къабарты-Малкъарда, андан тышында да баргъан тюрлю-тюрлю кёрмючлени юслеринден, аланы жанр энчиликлеринден да хапарлайды. Аланы араларында атлары кенг белгили, Художникле союзну членлери бла бирге санатыбызгъа, маданиятыбызгъа юлюш къошхан жаш адамланы ишлерине да эс бёлюнеди.  

Китапны «В поисках истины» деген бёлюмюнде маданият, санат байлыгъыбызны айнытхан, аны юсюнден айтылгъан чыгъармалагъа да багъа бичиледи. Мында автор ол жаны бла алимле Кучукланы Зухурагъа, Хаджиланы Танзилягъа, Берберланы Бурханнга, Бёзюланы Гульфиягъа, жазыучула Мухамед Хафицагъа, Кючмезланы Раягъа, Гуртуланы Элдаргъа, уста Жангуланланы Ибрагимге эм башхалагъа ыразылыгъын айтады.

Аны ызындан келген бёлюм а Искусствоведлени халкъла аралы ассоциацияларыны, КъМР-ни Художниклерини союзуну, КъМР-ни Журналистлерини союзуну да члени Аппайланы Жаухаргъа аталгъан статьяладан къуралады. Аланы авторлары белгили журналист Арнольд Баскаев, философия илмуланы доктору Хажисмель Тхагапсоев, искусствоведенияны кандидатлары Борис Мальбахов бла Елена Баторова, алим Бёзюланы Гульфия, журналист Ирина Богачёвадыла. Бу бёлюмде авторну юсюнден кёп аламат, бизни къууандырлыкъ шартланы билирге боллукъду. Китап омакъ суратла бла жасалыпды.