Уллугъа, гитчеге да сейир хазнабыз

Халкъыбызда  эрттеден келген жомакълада бла таурухлада жаныуарланы жигитликлерини, хомухлукъларыны, къанатлыланы энчиликлерини юслеринден кёп айтылады. Ол затлагъа миллетде аслам эс бёлгендиле. Адамлагъа ол затла сейир болгъандыла. Ала бла байламлы бирле кёргенлерин айтып болгъандыла, башхала эшитгенлерине дагъыда кеслеринден къошхандыла. Ма алай бла таурухла жаратылгъандыла. Шёндю ол затланы юслеринден билген адам, жарсыугъа, аз тюбейди. Сабийлерибизге уа аллай хапарла сейир боллукълары хакъды. Аны себепли бюгюн сизни аллай къысха бир ненча таурух бла шагъырей этерге сюебиз.

Къаргъа къара нек болгъанды?

Эртте заманлада къаргъа да, уку да акъ болгъандыла. Экиси да была антлы шуёхла эдиле. Бир кюн къаргъа да, уку да ойнай кетдиле. Бир заманда къаргъаны къайдан эсе да эсине тюшюп:

 - Уку, нёгерим, биз не заманнга дери акълай турлукъбуз? Не зат да бизни кёреди. Кел, андан эсе бир бирибизни бир омакъ этип бояйыкъ. Адам да, башха жаныуар да кёрмезча, букъгъан заманда эслемезча, – дейди къаргъа.

Уку да, къууанып, кесини ыразылыгъын билдирди.

- Къайсыбызны алгъа бояйыкъ? – дейди къаргъа.

 - Да бу ишни сен алгъа сагъыннганса, сен мени бир боя! – деди уку. – Алай окъуна болсун, – деп, къаргъа къурумну суу бла къатыш этип, къанатындан да бир уллу тюгюн алып, аямай укуну бояп башлады. Уку сын къатып, къууанып тура эди. Кюреше кетип, къаргъа укуну бек ариу бояды. Бояп бошап:

-Тур да, кесинге бир къарачы, бюсюремей эсенг? – деди. Уку жангы тюрсюнюн чексиз жаратып, къууанды.

- Энди сен да мени бир бояп кёр, менича ариу эталлыкъ эсенг, – деди къаргъа анга.

Уку да, кюреше кетип, къаргъаны аламат омакъ этип къойду. Къарай кетип, къаргъаны кесинден омакъ болгъанын кёргенде, зарлыкъ этип, битеу къалгъан къурумну къаргъаны юсюне къуюп, учуп кетеди.

- Не этдинг сен манга, аман уллутырнакъ, уллукёз! Мен аны санга жетдирирме, ашыкъма сен! Энди мен къалай айланайым былайлай. Хар ким да кёрлюкдю мени! – деп, къаргъа жиляй къалды. Ол къурум а аны тюгюне сингип, ёмюрде да кетмезча болуп къалды.

   Къоянны эрини нек жырыкъды?

Бир кюн къоян атауулну бары бир уллу нарат терекни тюбюне жыйылып, бир бирлерине тарыгъыуларын айтадыла. Ичлеринден эм тамата къоян, жашланы сёзюне тынгылап бошагъандан сора, кеси, жыйылгъанланы аллына чыгъып:

- Э, жанларым, къарындашларым! Биз хариплени бу дунияда кёрюп айланнган кюнюбюз къурусун! Агъачны ичинде жюрюген жаныуарланы тауушун къулагъыбыз чалса да, жаныбыз чыгъады; агъачны башындан бош чапыракъ тюшсе да, бизни жаныбыз бурунубузну къыйырына келип тыгъылады. Сабий-субийлени кёзлерине тюшюп къалсакъ: «Къоян къачды, майна кетди», – деп, бизден сора кюлкюлери болмаз. Биз неден да, барындан да къоркъабыз. Бизден а эм гитче ургъуйчукъ окъуна къоркъмай, къулагъыбызгъа, бурунубузгъа кирип, тынчлыгъыбызны бузады. Бу артыкълыкъгъа, бу къыйынлыкъгъа чыдап, тири жюрюгенден эсе, тенгизге барайыкъ да, кесибизни суугъа атып ёлейик. Ахыры кёп болсун, кеч болсун – бир ёлюм, – дейди.

Тамата къоянны сёзюн барысы да дурус кёрюп: «Суугъа кесибизни атып ёлейик», – дей, барысы да жыйылып, тенгиз таба атландыла. Азмы-кёпмю бардыла, тенгиз жагъаларында бир уллу жайлыкълагъа жетдиле. «Энди тенгизге кёп къалмагъанды, бусагъат жетебиз», – деп, чабышып, бары бирча бир къапхакъчыкъдан ары чыгъадыла. Алайда сюрюуден айырылып, берлагъыракъ келип, отлай тургъан бир къойну юсюне чыгъадыла. Отлай тургъан къой, чабып келип, юсюне чыкъгъан къоян жыйындан элгенип, жутуп къояды дегенча, къоркъуп, сюрюу таба айланып къачады. Аны къачханын кёрюп, къой сюрюу гурулдап, юркюп, энишге айланып къачады. Неден юркгенлерин, къайры къачып баргъанларын билген къой жокъду, алай гюркюлдеп, юркюп, узакъ кетедиле. Къойланы ызларындан къойчула да, таякъларын кётюрюп, итлери да юскюрюп, итле да, кеслери да къошулуп чабадыла. Азан-къазан, къычырыкъ-хахай болады! Бу ишни кёрюп, жашаудан тюнгюлюп, ёлюмге бара тургъан къоянла, уллу сейир тамашагъа, къууанчха къаладыла. Ала, артларына аууп, чегилери тюйюлюп, къарынлары ауругъунчу, баш эринлери жырылгъынчы кюледиле.

- Къойчугъуз, суугъа батып ёлгенни къояйыкъ. Кесибиз айтханча онгсуз, къарыусуз биз да тюйюлбюз! Бирге жыйылып, бир акъыллы болсакъ – биз да кючлюбюз, – дейдиле. Аны бла ала суугъа батып ёлгенни къоюп, буруннгу орунларына, агъачха кетедиле. Алай, ол кюнден сора, къоян атауулну баш эринлери жырыкъ болуп къалады.

 Кёгюрчюн уясын къалай салгъанды?

Къаллай къанатлы болса да, уясын жарашдырып, жашаугъа жарарча ишлейди. Кёгюрчюнню уясын а кёрсенг – уягъа ушамайды, чачакъ-чачакъ болуп, энди жумуртхасы тюшюп кетеди деп, къоркъурча болуп турады. «Ол неге алай болду?» – десегиз. Ол былай болгъанды, экен. Эртте заманлада кёгюрчюн уя салгъаны дегенни билмегенди, экен. Жазгъа чыкъгъанлай, бир чунгуруракъ жер тапса, олтуруп, жумуртха табады да, алайгъа гурт басып, бала чыгъарады, экен. Бир кюн, хыйлачы тюлкю жашырын келип, аны тапхан жумуртхасын барын да ашап кетгенди. Кёгюрчюнле келип кёргенден сора, жиляу сыйытха къаладыла. Кёгюрчюнню хоразы «пыр» деп учуп барып бир уллу терекни бутагъына къонады:

- Уябызны жартысын толтуруп, жумуртха салгъан эдик, бир жангыз да къалмай къалгъанды! Харам хыйлачы тюлкю барын да урлап кетип турады, – деп мурулдады. Ары мурулдап, бери гурулдап, кёп ачыу этедиле да, ахырында бир тюлкю кирмезча, бегирек жерден уя салырча башлайды. Жайылып, чырпыланы жыйып, алып келеди, алай уяны къалай салыргъа керегин билмейди да, жайылып, битеу таудагъы къанатлылагъа барып, уяны къалай салыргъа кереклигин юйретселе деп тилейди. Къанатлыла, жыйылып келип, кёгюрчюннге уя ишлеп берирге киришедиле. Ала эки бутакъны бирикген жеринден эки-юч чымыртаны ары-бери кёнделен салып, болур-болмаз:

- Билдим, билдим! Юйрендим, юйрендим! – деп къычырды да, къанатлыланы андан ары ишлерге къоймады.

- Э! Кеси уста болду эсе, бизни уа къолубузму кичип турады, неге кюрешебиз! – дедиле да къанатлыла, жан-жанына учдула да кетдиле. Кёгюрчюн изеуню атландырып, терек башында кёп кюрешеди, алай: «Юйрендим, билдим!» – деген кёгюрчюн, ууакъ чырымталаны ары айландырып салып къараса да, бери айландырып салып къараса да, чырымтачыкъланы бирикдирип, уягъа ушагъан зат ишлеялмайды. «Иш къылыгъын билмеген, ит къылыгъын кёрюр» дерча болуп: «Энди къалгъанын ишлерге керекди», – деп, биягъы кёгюрчюн амалсыздан жайылып къанатлыланы изеуге чакъырады. Къанатлыла бу жол да, жыйылып келип, жангыдан ишге киришедиле. Уяны жартысына жете келген кезиуде:

- Билеме эндигисин кесим да! Энди къалгъанын кесим да ишлерикме! – деп, кёгюрчюн ишлеучюлени къулакъларын жалчытады.

- Жарайды, кесинг уста болдунг эсе – кесинг ишле. Къолубуз кичип тургъан биз тюйюлбюз, юйде бизни да ишибиз жетеди, – деп, къанатлыла учуп-учуп кетедиле. Кёгюрчюн, биягъы изеуню ашырып, ишге кеси киришеди. Чырпыланы алай салады, былай салады, алай бирда жукъгъа ушагъан зат чыгъаралмайды. Ишлеялмагъанына алай уялады, алай уялады. Биягъы къанатлыланы, жангыдан барып, болушургъа чакъырады. Къанатлыла уа: «Эки бардыкъ, эки кетдик, энди кесибизни да ишибиз барды», – деп келмедиле. Аланы бир къаууму уа: «Кеси устаны юйретебиз деп неге кюрешебиз», – деп къойдула.

Алай бла кёгюрчюнню уясы битмеген халы бла къалады. Кёгюрчюнле – хоразы, жюжеги да бюгюннге дери да ол жарты ишленнген уяларында жашау этерге кюрешген хапарлары барды.

Итле сюек ючюн нек талашадыла?

Къалыубалада, адамла уучулукъ бла жашагъан заманда, бир уучуну эки эгер ити болгъанды. Уучу эки итин да бирча сюйгенди, хар заманда ашларын – не тюрлю эт, сюек, башха зат болса да, - теппе-тенг этип бергенди, хар заманда аланы алгъа ашатып-тойдуруп, кеси алай ашагъанды. Заманланы бир заманында уа уучула, жыйын болуп, доммай бугъаны ары тюшюрюп, тутхандыла. Жютю къазыкъла бла жан-жанындан чанчып, уру ичинде ёлтюргендиле. Доммай бугъаны урудан ёрге къалай чыгъарлыкъ эдиле, ортагъа алсала да! Жаны кетгенден сора, бугъаны къарыуу кетгенден сора, аны урудан ёрге къазауат этип, чыгъарып, сойгъандыла. Этин уллу къазанда биширгендиле. Юлюшле этип, юлешгендиле. Эки эгер итни иесине жапхакъ жетгенди. Ол а бир татыулу эт, уучу кеси да ач – итлерин да унутуп, юлюшюн кеси ашап къойгъанды. Къараса, итлери ач! Жапхакъ сюекни эки сындырып, тенг эталмай: «Охо, бирге кемирирле», – дегенди да, сюекни алайлай алларына атып къойгъанды.

Ач итле сюекге чапхандыла. Талашхандыла. Аллай бир талашхандыла, бир бирлерин ёлтюргюнчю. Быллай хапарла къалыубалада болгъандыла, халкъла бары да бир болгъан заманлада. Жашауда жарашыулукъ излей эсегиз – хар итни да кеси сюеги болсун, хар тиширыуну да кеси эри болсун!