Адамлыкъгъа кертичилей къалгъанла

Бу сиз кёрген сурат 1914 жылда июньда Нальчикде алыннганды. Ол кюн бу суратдагъыладан ючюсю Биринчи дуния урушха кете эдиле. Ала ючюсю да анда жигитлеча ёлгендиле. Къалгъан ючюсю уа быланы ашыра келгендиле.

Олтургъанлада сол жанындан биринчи Малкъар жанында аты айтылгъан Абайланы Гергъокъну жашы Жанхотду. Жанхотну жамауат аллында намысы-сыйы бек жюрюгенди. 1916-1918 жыллада ол Огъары Малкъарны старшинасы болуп тургъанды.

Жанхотну жанында олтургъан Шакъманланы Амушду. Барыбыз да билебиз Шакъманлары Холам элден болгъанларын. Амуш къарыулу адам болгъанды. Кеси да бёкем адам эди, уллу санлы. Суратда окъуна кёрюнюп турады аны аллайлыгъы.

1914 жылда 19 июльда Германия Россейге уруш ачханыны юсюнден билдиреди. Ызы бла Австро-Венгрия да.

Уруш башланнган кюнледе окъуна къабарты эм мал­къар эллени келечилери, Нальчикде жыйылып, Ата журт ючюн урушха барыргъа атлы аскер бёлюм къураргъа деп оноу этедиле, алай анга эркинлик керек болгъаны себепли Петербургга Николай II патчахха къагъыт жибериледи. 26 июльда уа Владикавказдан Терк областьны таматасындан (ол заманда Нальчик округ да ары киргенди) Солтанбек Клишбиевге ол ишни этерге эркинлик къагъыт келеди.

Аскер бёлюм къуралгъанда, анда 75 таулу болгъандыла. Ала Ата журтларын къорууларгъа миллетлерини атындан тебиреген эдиле. Жигит жашла, кеслерине базыннганла, не къыйынлыкъда да миллетни атын жоймазбыз дегенле Абайладан, Айдаболладан, Бийладан, Шакъманладан, Шаханладан, Келеметладан, Эфендиладан, Солтанладан, Мысакаладан. Гергъокъладан, Жаппуладан, Черкесладан, Атабийладан, Хажиладан, Зокаладан, Ботталадан, Гелястанладан эм башха тукъумланы келечилери болгъандыла.

Амушну юсюнден айтханда, ол уллу юйюрден чыкъгъанды. Атасы Къаншауну беш жашы бла тёрт къызы болганды: Бакъсанукъ, Ханбийче, Таубийче, Жулдуз, Таукъан, Дугалай, Шакъман, Къазий, Магомет эм Амуш. Баям, Амуш юйюрде бек гитче болгъанды. Ол заманда аны юйдегиси да жокъ эди.

Амушну бир къарындашы Шакъман да аскерде къуллукъ эте эди. Аны прапорщик чыны болгъанды. Кеси да патчахны конвоюнда къуллукъ этгенди. Ары уа кимни болса да алмагъанлары белгилиди.

Амуш а 1914 жылны декабрь айында Карпат тауланы тийресинде къаты сермешде жигитча ёлгенди. Архив документледе аны юсюнден былай айтылады: «18 декабрьни кечесинде Къабарты полкну 4-чю сотнясы жауну уллу аскер бёлюмю бла тогъуз сагъатны ичинде уруш этгендиле. Къабартылы эм тау эллени келечилери жигитлеча сермешгендиле». Ол кюн аладан жетеулен ёлгенди. Ол санда Абайланы Асланбек да (суратда экинчи тизгинде сол жанындан ючюнчюдю). Амуш ауур жаралы болады да, эки кюнден сора ёледи. Экиси да анда асыралгъан болурла. Нек дегенде, 4-чю сотняны таматасы Соколовский округну таматасы Солтанбек Клишбиевге жазгъан къагъытында былай айтылады: «Урушда ёлген Шакъманланы Амушну къамасын, узун бичагъын, сагъатын Абайланы Асланбекни узун бичагъын, бел бауун, сагъатын жибереме. Айтылгъан затланы жууукъларына тапдырырыгъызны тилейме».

Экинчи тизгинде сол жанында биринчи сюелип тургъан Къубадийланы Мухады.

Муханы къатында сюелген Келеметланы Хангерийни жашы Исмайылды. Бек жигит жаш болгъанды! Исмайыл. Таулулада сез барды: «Отдан юлюшюн алгъан», - деп. Ма аллай жаш эди Исмайыл.

Биринчи саугъасы берилген заманда, аны юсюнден бы­лай айтылады: «Чегемденди. Сермешни къызыу кезиуюнде энчи жигитлиги ючюн. Аны хайырындан жауну бегитген жеринден къыстаргъа онг болгъанды. Георгий Жорну 4-чю даражасы бла саугъаланады».

Андан сора да, кёп сыйлы саугъалагъа тийишли болгъанды Келемет улу. Ол санда Георгий Жорну 3-чю эм Сыйлы Аннаны 4-чю даражасына.

Взводну командири, прапорщик Келеметланы Хангерийни жангыз жашы Исмайыл 1915 жылда 3 июльда Шупарки деген элни къатында баргъан къызыу сермешде ёлгенди. Анга жыйырма тогъуз жыл бола эди.

Исмайылны атасы Хангерий 1877-1878 жыллада Орус-тюрк урушха къатышханды. Аны юй бийчеси, Исмайылны анасы, дюгерли болгъанды – Къаражауланы Фердаууз. Къаражаулары Дюгерде бек сыйлы тукъумладан бирине саналадыла. Кеслерини уллу эллери болгъанды – Къаражау Къабакъ деп. Шёндю анга Хазнидон дейдиле.

Исмайыл ёлген заманда, аны атасы ауушуп эди. Алтмышжыллыкъ анасы уа журтуна къайтып болгъанды. Жашыны ёлюгюн ары элтдирип, Къаражау Къабакъда асыратханды. Энди аны ёрге жанындагъы жашны юсюнден айтайыкъ.

Ол Абайланы Гергъокъну жашы Асланбекди. Хапарда аны юсюнден сагъыннганбыз. Асланбек да миллетни атындан кетген эди урушха. Биринчи сермешде, Шакъманланы Амуш ауур жаралы болгъан кюн, ёлгенди.

Бек къыйырында сюелген Орусбийланы Биасланны жашы Чёпеллеудю. Белгилисича, Орусбийлары Бахсан аузуну бийлери болгъандыла. Ол тукъумдан кёп белгили адамла чыкъгъандыла, аскер къуллукъчула да болгъандыла. Чёпеллеу да аладан бири эди. Биринчи дуния урушха къатышханды. Этген жигитликлери ючюн кёп сыйлы саугъа­лагъа да тийишли болгъанды. Алай ол урушну биринчи жылында къазауатха къатышмагъанды. Аскер училищеде окъуй эди. Урушха уа 1915 жылны октябрь айында киреди. Ол заманнга Орусбий улу училищени да бошайды, прапор­щик чын да алады. Урушда кесин кёргюзтгенден сора, кор­нет чын да бередиле.

Чёпеллеу къуллукъ этген аскер бёлюм 1917 жылда Ру­мыния бла чекде уллу сермешлеге къатышады. Анда этген жигитлиги ючюн Чёпеллеуге сыйлы орденледен бири – Сыйлы Аннаны 3-чю даражасы бериледи.

Уруш жолла Орусбий улуну Австрияны жерине да элтгендиле. Анда да къаты сермешгенди, башхалагъа юлгю болгъанды. Сыйлы Станиславны орденини экинчи даражасы бла саугьаланнганды. Кесин да полкну адъютантыны къуллугъуна саладыла.

Уллу Октябрь революция башланнгандан сора, юч жылны Биринчи дуния урушну жолларында къазауат этип айланнган, Нальчикде къуралгъан аскер бёлюм журтуна къайтады эм 1916 жылда чачылады.