Миллет прозада тарых сезим

Озгъан ёмюрню ахырында бла бара тургъанны аллында малкъар адабиятда къара сёзлю жанрла, бютюнда аны эпика тюрлюсю, иги айныгъандыла дерге боллукъду. Миллет жазыучула, къара сёзню усталары, бютюнда Тёппеланы Алим, Толгъурланы Зейтун бла Шауаланы Хасан, ол ангыламны ёсдюрюп, кертиликни бузмай, тарыхыбызны магъаналы кезиулерин болгъаныча суратлай, жигитлерин бла аланы къылыкъларын халкъны къадары бла къысха байлап, адабиятыбызны тематикасын жангыртхандыла.

Тарых сезим бла байламлы Тёппеланы Алимни 1990 жылладагъы чыгъармачылыгъын энчи белгилерчады. Бу кезиуде жазыучуну суратлау хунери жангы кюч алгъаны кёрюнеди, ол хапар бла новелла жанрлада этген иши бла чекленмей, сюргюн темагъа жораланнган «Сыйрат кёпюр» (1993) деген жангы романы бла шагъырей болгъандыла. Андан арысында да Алим бир бири ызындан «Баязир» (2002), «Ас-Тах» (2003), «Алтын Хардар» (2006) деген романланы жазгъанды. Ала трилогия боладыла. Аланы атлары окъуна ушамайды алда бизни адабиятда жазылгъан чыгъармалагъа. Жангы романларында малкъар прозачы халкъыбызны буруннгу жашау-турмушун, эрттегили миф бла байламлы ангылауун, тёрели оюмлауун ачыкъларгъа жетишгенди. Бу чыгъармаланы жигитлери мажюсю тейриле, халкъ жигитледиле, ол санда кийик бетде кёрюнюрге сюйген Къайберген, тукъумну палахладан къоруулагъан Алтын Хардар, Даулет, Голлу, – тирликни ёсдюрюрге болушхан тейриле, алтын туякълы жугъутур, Аш-Тотур – аны дагъыда Апсаты бла тенглешдириучюдюле; Къая Къызы, Асман Тейри, Байчи, Тюш Анасы Чомпарас, аналыкъны, юйюрню тынчлыгъын сакълагъан Умай Бийче, Суу Анасы Мамметтир, Шибиля эм д.а.к.  

Тинтип къарагъанда, XXI ёмюрде тарых эсни, тарых ангыламны, миллетлик сезимни оту жангыдан тиргизиле баргъаны эсленеди. Ол шартха юлгюге Толгъурланы Зейтунну «Кёк гелеу» (1993), «Акъ жыйрыкъ» (2005), «Хутай» (2007) деген романларын келтирирге боллукъду. Алада автор тарых сезим бла миллет эсни бийик даражагъа кётюргенди. Жамауат чюйреликлени ачыкълау Толгъурланы Зейтунну чыгъармаларыны мурдоруду. Ол, инсан къылыкъланы тюрлюлерин айырып, аланы психология энчиликлерин тынгылы ачыкълайды. Ол бир чыгъарманы юсюнде, сёз ючюн, «Кёк гелеу», бир ненча сюжет ыз элтеди.

Белгиленнген заманда Шауаланы Хасанны прозасы да жетишимлиди. Аны «Ыйыкъны ахыр кюню» (1990), «Кюбюрде табылгъан повесть» (1992), «Тузакъ» (1993) деген повестьлери, «Ит жыйын» (1996), «Дуния жаханими» (2003), «Анала ауазы» (2009) эм башха романлары да авторну тарых сезими бийик даражагъа жетгенине шагъатлыкъ этедиле. Чыгъармаланы сюжет ызлары таулу халкъны тарыхы бла байламлыдыла. Былада 1930 жыллада этилген терсликле, ызы бла миллетни Орта Азиягъа кёчюрюлгени, башха сынаула да бардыла. Аланы окъуучугъа айырмалы этген а кертиликди (реализм), сора жазыучуну жазыу хаты.

Алай бла, 1990–2010 жыллада малкъар проза, заманны излемлерине кёре, тюрлене, айный, жашау кертиликге таяна, жангы темаланы ачыкълай келгенди. Малкъар жазыучула, хунерлерин, сынамларын да ёсдюре, тарых сезимлеге таянып, жангы суратлау амалланы болушлукълары бла магъаналы жашау соруулагъа жууап излегендиле, инсан къадарны юлгюсюнде халкъны тарых жолун тюз къарамдан суратларгъа жетишгендиле.

Роман, повесть дегенча, уллу эпикалы чыгъармалагъа къарагъанда, жазыучуларыбыз къаллай жетишимлеге жетгенлери кёрюнеди–алай тынгылыды аланы къурау, жазыу халлары.

Шауаланы Хасанны ол жылладагъы прозасы дагъыда бир аламат роман бла белгиленеди – «Къара эмина» (1998). Ол эки бёлюмден («Сууукъ жел», «Танг») къуралады. Чыгъармада Жангы Элни жамауаты суратланады, автор бир энчи юйюрню юлгюсюнде къарындашла Асланукъа бла Жумайны къылыкъларыны юслери бла ниет чюйреликни жаратылыуун кёргюзтеди. Шауа улу жангы романында жамауат не заманда да тау адетни жорукъларындан таймай жашаргъа керекди дегенни ангылатады.

Тарых темагъа жазылгъан чыгъармаланы араларында Кучиналаны Магометни «Уллу Малкъар» (1991), «Кюн Балалары» (1997, 1999) деген романлары бла «Кюйсюз заман» (1993) повести энчи жерни аладыла. Автор алада жамауатны саясат эм маданият жаны бла айныу жолларын кёргюзтгенди. «Уллу Малкъар» эки кесекден къуралгъанды – «Жамауат» бла «Жол». Анда малкъар ауузунда орналгъан тау эллени, алада жашагъанланы юслеринден айтылады. Ниет чюйрелик неден чыкъгъанын да айтады автор. Роман акнда тарых-этнография белгиле кёп болгъаны бла сейирди.

Кучина улу «Кюн Балаларында», архивде, эски китаплада сакъланнган шартлагъа кёре, халкъыбызны эрттегили жашау болумун суратлайды. Окъуучу бу чыгъармада, скиф къыралны айтхылыкъ заманына къайтып, аны тарыхда жашап тургъан сыфаты бла танышырыкъды, алан миллетлени биригиулерини сылтауун билликди. Авторну «Кюйсюз заман» деген повести уа сюргюн жылланы азабын ачыкълайды.

Белгиленнген кезиуде малкъар адабиятха прозаны айнытхан жангы авторланы къаууму къошулгъанды: Глашланы Алан («Узакъ къонакъла», 2000; «Сюймеклик баллиле», 2007), Биттирланы Аминат («Шашханла жаннетге тюшедиле», 1998; «Танг атмай турса эди», 2003). Алай бла, малкъар адабиятда тарых проза тири айныгъанды, суратлау чыгъармалада миллет эс, миллет сезим кючленнгендиле дерге боллукъду.

Хау, жазыучуларыбыз халкъны буруннгу заманлада жашау болумларын тюз кёзден суратларгъа жетишгендиле. Алай а къара сёзню усталары бусагъат заманны излемлерин жалчытхандыла деген тюз болмаз. Бюгюнлюкде, миллет прозаны поэзия бла тенглешдиргенде, аны айныуу, жарсыугъа, иги да селейгенди. Былайда бир шарт ачыкъланады – аланы асламысы къыралда, жамауатда, энчи инсан эсде бола тургъан тюрлениулеге ёз къарамларын ачыкъларгъа итинселе да, алгъа къарагъандыла, боллукъ кюнню сагъышын этгендиле деп айтхан къыйынды. Заманнга кёре, баш жигитни сыфаты, аны къылыкъ хунери, дуниягъа къарамы да тюрлене барадыла. Ол затла уа инсанны ич дуниясын да тюрлендиргендиле. Алай бла, жазыучулагъа бусагъат заманны, жашап тургъан инсанны терен тинтирге, адам улуну сагъышларын, жюрек сезимлерин ангыларгъа, аны сагъышландыргъан чюйреликлени ачыкъларгъа да керек болгъаны баямды.

Не десенг да, жазыучулукъ – ол сен окъуучуларынга атагъан, алагъа айтыргъа сюйген сёздю. Ол къаллай бир керти, таза, ачыкъ болса да, аллай бир жетеди жюрекге. Жетсе уа, окъуучу суратлау жигитлени юслери бла игиликни бла аманлыкъны араларын ачыкълайды эм кесини сайлауун этеди. Бусагъат заманда уа, уллу къырал чачылып, аны кючлюле чач-тюк этгенде, алгъа къарап, тамбла не боллугъун айтырча инсан жазыучула табылмайдыла. Ма ол себепден, бюгюн къауумлагъа бёлюннген, бир бирге ушамагъан жамауатны эсин жангыртырча, халкъдан чыкъгъан, аны болумун кёрген жазыучула бла аланы жол юйретирик чыгъармалары сураладыла.