Халкъыбызны тарыхлы къыйматларыны юслеринден

 Тарыхчы Дж. Лонгворд, таулуну ас­кер сауутларын санай келгенде, ушкокну биринчиге сагъынады: «Аланы сауут-саба кереклеринде ушкокну биринчиге айтыргъа боллукъду. Ушкокну кесине кёре узунлугъу болгъан терен къапда тутадыла. Жаш аны чепкенини арт жанында жюрютеди. Ал жанында уа – тапанча. Накъышлы сабы бла ол бел бау тюбю бла чыгъады. Андан со­ра – къама, неда эки ауузлу жютю кинжал. Агъач къыны бла, сабыны къол тутхан жери уа – къара агъачдан, неда кюмюш суу ичирилген темирден, ариу, къара накъышчыкълары бла.

 Орус жаяу аскер жюрютген ушкок бла тенглешдирсенг, таулу ушкок къысхаракъды, женгил, билекни бек арытмайды. Аны кезлери алгъаракъдадыла эм орус ушкокдан асламыракъдыла. Узакъгъа атыу бла уа ол орус ушкокну жеталмагъанды. Орус аскерде топла болгъанлары себепли, Шимал Кавказны жашларыны жигитликлери озгъанлыкъгъа, юслерине топла атылсала, ала, жан-жанына чачылыша, артха кетгендиле.

Орус сауутха ол баз болур ючюн, таулу халкъланы сауут усталары тапанчаны тюрлендире, жангырта тургъандыла. Аны юсюнден мен филология илмуланы кандидаты Гуртуланы Мариямны алгъын жыллада жазгъан тинтиулеринде окъуй-окъуй тургъанма.  Алай бла сауут устала жезден алгъа «экиатар», артда уа «тёртатар» тапанчала этерге юйреннгендиле.  Болсада ала орус сауутха тенг болалмагъанларын да белгилейди Мариям Бертовна. Аны юсюнден ол тинтиулеге таянып айтайыкъ.

Не десенг да, кавказлы жигит чынтты жигитлигин ат юсюнде кёргюзтгенди. Таулу халкъланы фольклорларында ат бла атлыны бирликлери кёрюнеди. Жаш адам кесини жигитлигин сынар умут этсе, ол ат юсюн­де къалай барлыгъын, ат юсюнде бара, ушкок бла атып, илишанны къалай урлугъун билирге сюйгенди. Жигитликни алай сынау адет – урушха хазырланыу адет эди. Башда айтылгъан сынаулагъа жаш жигит урушда тюбемей къалмазлыгъы баям эди кимге да.

Къабартыда бла Малкъарда ишленнген сауутла ариулукълары бла Дагъыстанда ишленнген сауутлагъа жууукълашхандыла. Эр ки­ши, тиширыу устала да суратлау         хунерликлерин сауутлагъа салыннган накъышлада ариу кёргюзтгендиле. Тиширыула сауут хазырларгъа алай бла къошулгъанларына кёп этнография документ шагъатлыкъ этеди. Французлу алим Дюбуа де Монпере, Кавказда айлана, кавказлыланы юслеринден жаза, ат иерни бла сауутланы хазырлаугъа тиширыуланы къошумчулукъларын билдиреди. Ала салгъан окъа, кюмюш, алтын накъышла, адам тамашагъа къалырча, ариу болгъандыла. Накъышла геометрия ызла бла жерде ёсген битимлени суратлары болуп да тюшгендиле.

XIX ёмюрню биринчи жарымында биз жашагъан жерлеге келип, тиширыула­ны къол усталыкъларына уллу сейир эте, Тебу де Мариньи былай жазгъанды: «Юйюрге керекли затла ба­ры да юйюрде этиледиле. Тиширыула чепкен согъадыла, жамычыла, иерге салыныучу кёпчек, къумачла, кийимле, аякъ кийимле, кийимге керекли ариу-ариу тартмала, къамалагъа къынла, ушкокну, тапанчаны тазалай тутаргъа тери къапла хазырлайдыла. Ол затла барысы да тиширыуну къоллары бла бек ариу жасалыпдыла. Сауутланы бла сауут кереклени айбат этген затлада тиширыуну жюрек халаллыгъы, жигитни ол жасагъан ариу сауутла бла хорламгъа жетерге сюйгени ачыкъланадыла. Сауутланы юсюнде кёрюннген ариулугъ а жигитни кёлюн кётюргенди.

Хан Гирей кесини эсгериулеринде, черкеслени маданиятларын ол терен билгени себепли, алтын, кюмюш суу ичирилип, накъышла, суратла салыу тау халкълада бийик даражагъа жетгенин билдиреди. «Къажарда, Тюркде, Орта Азияны бир-бир жерлеринде мында этилген сауутладан игилерин табаргъа боллукъду, алай, мындача, ариу жасалгъан, айбатлыкълары бла адамны кёлюн кётюрюрчала уа хазна табылсынла», - деп жазады.

Чеченлилени бла ингушлуланы жерлерине келип кетген алимле вайнахланы да сауутланы юслеринде кёрюннген суратлау хунерликлерине бек сейир этгендиле. Анга Г.А. Вертеповну «Терские ведомости» деген журналда эсгериулери шагъатдыла. Малкъар халкъны, не медет, «таулула» деген бла къалмай, энчи, белгили аты болгъан болса, тарых-этнография документледе «черкес» деген атха къошулуп, энчи белгисиз къаллыкъ тюйюл эди. Битеу Шимал Кавказ да кенг жайылгъан аскер кийим эм аскер сауутла жарашдыргъан усталыкъда аны, айхай да, кесини жери, энчи жетишимлери да бардыла.

Г.X. Мамбетов, шагъатлыкъ этген жазмалагъа кёре, «Крестьянские промыслы в Кабарде и Балкарии» деген китабында сауутчу усталаны бир-бирлерини атларын сагъынады. XIX ёмюрде 3-чю Къызбурунда жашагъан Мамхегов Т. эки тюрлю ушкок ишлей болгъанды. Аладан бирини аты «Хъажмастафэ» эди, бирсини уа - «Ерыжыб». Дагъыда белгили сауутчула: Нартандан – Тлемтхачев Б., Урухдан – Сруков X., Урвандан – Карданов Ж., Огъары Чегемден – Ачабайланы Д.

Сауутлада алтын, кюмюш суу ичирилген затла асыры ариуладан, белгилисича, орус аскерни офицерлери да аланы сатып алыргъа сюйгендиле. Кавказлы эслегеннге кёре, Россейде аты айтылгъан Великий Устюгну суратчыларыны усталыкъларындан артха къалмайды. Великий Устюгну суратчыларыны къолларында Россейде башха къыраллада чыкъгъан жарагъан иш кереклери да болур эдиле. Кавказлы устала уа аллай иш кереклени не хазна эркин табаллыкъ эдиле. Алай эсе да, ала этген ишле дуния сейирлиги болуп чыкъгъандыла. Шимал Кавказ­ны чеклеринден ётюп, ала Россейге, тыш къыраллагъа да жетгендиле.

Уллу орус-кавказ уруш тохтап, ёзге къаугъала да сел болгъанларындан сора, Шимал Кавказны эллеринде сауутчулукъ артха къала башлайды. XIX ёмюрню ахырында, XX ёмюрню башында Кавказда аскер сауут ишлеу усталыкъ – башы къуруп, тамыры Дагъыстанда сакъланнган терекча болады. Сора алгъыннгы сауут­чула башха затла ишлеп тебирейдиле: тазла, къумгъанла, табакъла, жюлгючле, бичакъла, жюзюкле, сыргъала, тиширыу ёшюнлюкле, бел баула, ат айылла... Аланы да асламысын Дагъыстандан къоншу халкъланы эллерине келген, алада жашап къалгъан устала этгендиле. Алгъынча, ариу къамаланы тюрлю-тюрлюлерин а бирде энтта ишлейдиле устала.