Эрттегили макъарлыланы харкюнлюк жашаулары белгили альпинистни кёз къарамы бла

Дуглас У. Фрешфильд «Кавказны илму жаны бла тинтиу» де¬ген экитомлукъ ишинде (Лондон, 1902 жыл) Малкъарда тюбеген таулуланы бир-бир тукъум келечилерини сыфатларын, харкюнлюк жашауларын туура этгенди. Материалны малкъар тилге кёчюрген Улакъланы Борисди, аны хазырлауда уа жазыучу Шауаланы Хасанны къыйыны уллуду. Фрешфильд кесини заманында тукъумланы кеси эшитгенича жазгъанды, аланы кёчюрмечи тюзетип, алай жарашдыргъанды бу очерклени. Эрттегили макъарлыланы жашауларына бюгюнлюкден къарап, биз да бир такъыйкъалагъа шагъат болайыкъ.  

Абайланы Мухаммад (китапда жазылгъаны уа Мохаммед)

Манчестер шахарны Доэн атлы колледжинде окъугьан бир эрменли жашны табадыла да, жазда 1888 жылда манга тенглерим биягъы Кавказгъа барыргъа экспедиция къурарымы тилейдиле. Сора тенглерим эрменли жашха тюбегенлеринде, ол орусча, гюржю тилни диалектлерин да билгенин айтады эмда ингилиз къауумгъа тилманчлыкъ этерге хазырлыгъын билдиредиле. Заман жетип, биз да жол кёл алгъаныбызда, мени эрменли шуёхум бизге къошулуп, жол нёгер болургъа хазырлыгъын айтады. Сора мен кесими шуёхларым къурагъан къауумну жолгъа таукёллендиреме. Ала мистер X. Вулли, мистер Ж. Кокин, дагьыда эки шведли жол кёргюзтюучюле Ульрих Альмер бла Кристан Рот эдиле. Ахырында уа дагъыда тилманч табабыз. Ол а Таганрог шахарда болгьан ишди. Аны аты Рефельд эди.

Алай бла бизни поезд Ростов шахардан Котляревская деген станциягъа келтиреди. Бизни партиябызда юч ингилизли, таулагьа ёрлеучю эки шведли болуп, 11 -чи августда 1888 жылда алайдан юч арбагъа хапчукларыбызны да жюклеп, кесибиз да минип, Нальчик таба атланабыз. Биз Нальчикге жетгенибизде къарангы эди. Алайда биз Михаил Сергеевич Михайлов деген биреуню юйюнде къалыргьа эркинлик да алабыз. Бизге эки ариу отоу бередиле, алай, жарсыугъа, ол эки отоуда жаланда бир гитче ундурукъчукъ бар эди. Аны себебинден къауумубузну кёбюсюне къанганы юсюне жабыула жайып, алада жатаргъа тюшдю.

Экинчи кюн биз Нальчикни начальнигине, анга кирирге тизилген адамланы эсебинде угъай, хурметлик келиу этебиз. Сора юйге къайтып, биягъы хапчукларыбызны иер артмакълагъа сугъабыз, быстыр тюйюмчекге да къысабыз. Бызынгыгьа дери бизни элтирча бир башчы татарлыны (таулуну, - Б. У) да табабыз. Аны аты уа Мухаммад Абаевди. Сора гитче орус шахарчыкъ бла шагъырей болур ючюн, аны орамларында бир кесек айланыргъа чыгъабыз. Шахарчыкъдан кенгде кёрюннген таулагъа къарайбыз, аланы тёппелери, сыртлары, къабыргъалары кюн нюрюнде налмас ташлача жылтырай эдиле.

Экинчи эрттенликде кесибизге «хар заманда да тёзерге керекли» дегенча бир зат жетишмегенин билебиз. Ол кемчиликни да алгъа мистер Донкин ангылагъанды, «битеу керекли затланы бек баш реквизити» - атладыла бери Кавказгъа келгенлеге. Биз сапариш этген эдик он атха. Аланы онусун да эрттен сагъат тёртге хазыр этерге сёз берген эдиле.

Тюз да эрттен сагъат тёртде Мухаммад Абаев кеси да келеди арбазгъа. Мен а къаты жукълап эдим, мени уятыргъа кюрешгендиле. Келишиуюбюзню толуруна мени ишекли болгъаным кёрюнюп эди. Вулли, мени мытыр адамгъа санап, тырман этеди.

«Атла майна анда, арбазда тагъылып турадыла», - дейди ол. Сора терезе къатына келип къарайма. Аны къыжырыкъланнганыны себеби болгъанына тюшюндюм. Битеуюбюз да къобабыз, кофелерибизни терк окъуна ичип, хапчукларыбызны тюйюмчекле этип, жолгъа чыгъаргъа хазырланабыз. Сора ол кезиуде ангыладыкъ бизни алдагьанларын. Арбазда бизге келтирирге айтхан 10 атдан жаланда 4-сю сюеле эдиле. Сора бир кесекден эки-юч ат да, аланы ызларындан дагъыда бир къадыр да кёрюндюле арбазда. Ат даулашларыбыздан сора, биз жюклерибизни атлагьа бёлюп, жюклеуню юсюнден даулашып башлайбыз. Бу жерлиле уа кеслери бир бирлери бла энтада бизге атла керекдиле деп, даулаша эдиле. Ол кезиуге сагъат 8:30 да болады. Сора жолгъа атланабыз.

Ингир сагъат алтыгъа бир аламат табийгъатлы жерге келебиз. Ол а Къара-суу ёзени эди. Былайдан акъгъан суу Черек суугъа къошулады. Сора биз кесибиз сюйюп угъай, атланы арыгъанларын да кёргенибиз себепли, былайда къош тийресинде къалабыз. Бу къош тууар къошду. Биз андан жатаргъа къангала, салам тёшекле да алгъанбыз. Бизге жангы сауулгъан сют да бергендиле. Къош иеси уа биз кеси жерлешлерибизге бу жанларына айлансала, алагъа бизни къошха келип къала турсунла деп айтырсыз, деп тилегенди. Сютюн алай бек багъа да сатмагьанды. Къошуну хатасы да жокъду, Байсхорну эски юйчюклери бла тенглешдиргенде. Кёп кере тохтап, солуй-солуй, биз ингир алагьа Бызынгыгъа жетдик (2-чи том, 22-25-чи бетле).

Сюйюнчюланы Даулет-Гери (Даулет-Кари Сюйюнчеф)

Быллай кенгде тургъан жерде окъуна цивилизация кесини кючюн хайырланып башлагъанды. Бызынгыны бийик санлы эл таматасына да эришиуню ниети киргенди, бизни элге кирген жерде сакълап тура эди кесини шапалары бла. Алай бизни элде башха хурметли адамны юйю сукъландыргъанды да, биз ары барыргъа сюйгенбиз. Ол адам Даулет-Герий Сюйюнчевди. Аны онжети неда онсегизжыллыкъ жашы бизни биргебизге Нальчикден бери дери келгенди. Аланы юй тюбю къанга бла жабылыпды, башы уа къанжал бла. Андан сора да, бизге къараргъа, айтханланы, жашау халлары, сёзсюз, ол эл тамата этерик ишледен эсе иги кесек да мажалды.

 Бизни ючюн этиллик затланы барысы да тамамлайдыла, бизни келирибизге хар затны да хазыр этедиле. Сюйюнчюланы жашлары бери элге тюшген ингирде окъуна атын жоргъалатып юйге хапар берирге кетген эди. Биз юйге киргенде, юй тюпге кюйюзле жайылып, тёшек-жастыкъны да тюненеден окъуна хазырлап эдиле. Бызынгы¬ны ариу жерлерини суратлары да къабыргъалада тагъылып тура эдиле. Аланы барысы да юйде адамны кёлюн ачып, ол юйге да бир артыкъ ариулукъ берген затладыла. Бизге бек ариу къонакъбайлыкъларын кёргюзте эдиле, алай биз кесибиз олтуруп, жангы чайкъалгъан жау бла локъумла, бишлакъ бла чай иче эдик. Ингирде уа бизге къурманлыкъ къой сойдула.

Биз ангылагъаннга кёре, бызынгылыланы табийгъат берген хар затны билирге итиниулери азаймагьандыла. (2-чи том, 25-чи бет).

Танг эрттен 5-чи сентябрьде мени шуёхларым тилманч жаш Рефельд бла атлагъа да минип, эл таматаны жашы бла бирге Бызынгыдан чыгъып, таулагъа кетгендиле. Тилманч Рефельд оюм этгеннге кёре, бу элде жашагъанланы ичинде эл таматаны жашындан тюз ниетли адам жокъду (2-чи том, 26-чы бет).

Биз жюгюбюзню къолубуздан келгени къадар женгиллетип, ала бла бирге чатырларыбызны да Бызынгыда къоюп, жолгъа, таулагьа атланабыз. Азыгъыбызны бла жабыуларыбызны Сюйюнчюланы жашлары келтиреди, бизни къонакъбайыбызны жашы. Аны халин былайды деп айтырча тюйюлдю. Аны ючюн жолоучула аны чамларына сакъ болургъа керекдиле. (2-чи том, 117-чи бет).

Айдаболланы Азнор, Малкъарны старшинасы (Анзор Айдебилофф)

Къаядан кетип ёлгенлени излерге деп къуралгъан группаны бир къаууму августда Бызынгы таба кетгенди. Алай, кете туруп ол къауумну адамлары манга тюбеп, излеу ишде бет жарыкълы болуп тюбеширге деген тилеклери бла бек ариу сёзле къатлап айтхандыла. Аланы барысы да манга хар не жаны бла да чексиз багъа жетмезча уллу болушлукъ бергендиле. Капитан Пауэлл а манга Малкъарны старшинасыны болушлугъу бла бир да болмагьанча хар затха хунери болгъан, хар неге да кёзю жетген бир кийик уучуну тапханды.

Ол а мени керекли затларымы кётюрюп айланырыкъды. (2-чи том, 94-чю бет). Анзорну жашы уа орус топограф Михаил Богдановха энчи тилманчлыкъ этип айланнган Биаслан болгьанды (2-чи том, 97-чи бет).