ПОЭЗИЯНГ ХАЛКЪЫНГ БЛА АЛАЙ БАЙЛАМЛЫДЫ…

Эссе

Къайсынны эсгере

Шахарда, элде, тауда да кюз арты. Ол быйыл ариуду – кюнлю, гюл бояулу, жарыкъ. Ма быллай кюн жаратылгъан болур эдинг сен. Жюз жылынгдан атлагъанса, иги кесек заман болады, бизни къоюп, керти дуниягъа кетгенли, алай а, деберинг бийикден-бийик бола, сёзюнг жангы кюч ала, жашайса бизни бла. Келебиз санга къууанчыбыз, къыйынлыгъыбыз бла, сорууубуз, сурауубуз бла. Сен а, эртте кюнледеча, эсибизге эс къоша, къарайса бийиклеге. Айырылмагъанса аладан бир заманда да. Чегемлисе, таулу.

Насыплы да болур эдинг – ата-бабаларынгы жеринде ачханса кёзюнгю биринчи кере. Эл-Тюбюнде бир жанынг – къаяла, эки жанынг а таула болгъан жерде ийнакълагъандыла сени къагъанакъ бетинги кюн таякълары. Анда этгенсе, ананг Узейирхан къолунгдан тутуп, биринчи атламларынгы, татханса къара шауданны сууундан. Анда сау кюнню таудан келлик атангы, Шууаны, аллына къарай, жубаннганса кесинг тенгли жашчыкъла бла суу боюнунда, ташчыкъладан сюрюуле этип: кимни – боз къойлары, кимни – акъ. Артда уа ашыкъ ойнай да юйреннген эдинг… «Гитче заманымдан бери мени таула бийлегендиле тёгерегимден – бийик тёппелиле, ёхтемле, мен бек сюйген жерле», – деп жазарыкъса артда ата журтунгу юсюнден.
Атасызлай эртте къалгъанса. Къыйын эди, алай кёп жарсыуну сансыз этген бек зауукълу заманынг эди ол – сабийлигинг! Алай болмаса, акъ гылыучугъунга минип: «Жорт, жорт, гылыуум! Жорт, жорт, гылыуум!» – деп жырлармы эдинг?!

Хар эсгергенинг сайын жылыта эди анангы, жаш да, ариу да аннянгы, ол замандагъы татлы ауазы: «Тур, балам, тур, – дей эди анам, юсюме ийилип, – гылыучугъунг тышында сакълап турады. Акъкъаш ийнекчигинг да. Тур, ханым, тур. Нёгерлеринг да келирле да къалырла. Тур, мени кёз жарыгъым, жигит балам…». Сейирмиди, быллай сёзледен сора, тюшюнг къачып, секирип туруп, ийнекни сюрюуге къошаргъа ашыкъгъанынг?!

«Салам, эрттенлик!» – деп саламлашханса танг бла. (Артда биринчи китабынга да алай атарыкъса.) Ингир сайын а, жерде бир сейирлик зат эшитирге излеп, кёкден энишгерек тюшген уллу жулдузлагъа, аланы къоруулап, бир жанларында сюелген айгъа да кёз жетдире, анангы балаларын тас этген айыуну жарсыуундан толгъан  шургулу жырына тынгыларыкъса. Халкъыбызны жырларын бла жомакъларын гитчелигингден сюйгенсе. Аланы ажайып дуниялары жарыта эди сабийлигинги. Нечик игиди дунияда жомакъ, жыр да болгъаны!

«Бизни эллиле, дунияда бирси эллилеча, сабан сюрген, мал кютген, агъач, таш жоннган, юй ишлеген бла къалмай, жомакъла, жырла, нарт сёзле, элберле къурагъандыла! – деп къууаннганса, ёхтемленнгенсе артда.– Жомакъларыбызны кёбюсю таулада туугъанды. Таула бийиклиги жашайды алада, таула жарыгъы. Ала таулагъа ушайдыла. Таула бла бир магъананы тутады-ла. Къалай аламатдыла ала – жомакъла бла таула!»

«Эртте-эртте, эрттегиле бери келгинчи, сен ары барма, Ако…» – деп башлай эди ата къарындашынг Горда жомакъларын. Бошагъан а бу сёзле бла этгенди: «Жер юсюнде алай болгъанды деп, жомакъ аны айтады. Анга ийнанмазгъа уа жарамайды. Жомакъ не заманда да тюзлюкдю, кертиликди. Ма жомакъны ахыры. Жашаугъа уа ахыр жокъ…»
Сен, таулу юйде туууп, иш юсюнде чыныкъгъанса. Беш-алты жыллынгда къой кютгенсе, минип, иерсиз атны чапдыргъанса, чалгъы чалгъанса, эшек бла отун-нга жюрюгенсе, сабан сюргенсе.

Фахмунга билим къошулгъаны тюрлендирген эди дуниянгы. Сентябрьни жылы, кесинг эсгериучю, «буу шытылы» кюнюнде башланнган эди ол жол санга Тёбен Чегем элде энди ачылгъан школда. Сени ары келтирген Горданы къол аязыны жылыуун жашау узуну унутмай келдинг. Ол огъурлу, эсли тамата сени жан шуёхунг болгъанлай къалгъанды. Артда, жаш жырчы Атмырзаланы Элдар Чегемни сен этген жырын айиыргъа сюйгенде, ол киногъа режиссёр Къумукъланы Магомед сени Гордангы сыфатын да къошарыкъды. Аны ана къарындашынг, Бечелланы жырчы Хабас, ойнарыкъды.

Кино дегенлей, анда, Огъары Чегемде, Кёк-Талада, магъанасын да ангыламай, биринчи кере киногъа къарагъан кюнюнгде не сабий тазалыкъ бар эди сенде, нёгерлерингде да – кинода, ол акъ жабыуда, отлагъан къойланы юркютейик деп, ала таба чырпа бёрклеригизни атханда. «Акъ бёркле, къара бёркле, – жангысы, эскиси да, юйюкгени, юйюкмегени да акъ жабыугъа – къой сюрюуге сызылдыла. Дуния къууанч хахайгъа айланды!» – деп жазгъанса артда. Ол кюн сен дуния искусствону жангы бети бла тюбешген эдинг да, андан жарыкъ эди ол кюн. Ананг бла сен арбазда аны тюбюнде олтуруучу кертме терек, къурумаса, эримесе ёмюр теренинде, айтыр эди хапарынгы: сен башынгы анангы тобугъуна салып, ол да, эси къайры эсе да узакълагъа кете, сени башынгы шош-шош сылай, жулдузла да акъ таулагъа къарап тургъан кезиуде, татлы жукълап къалыучунгу.
Айырмалы эдинг. Жолунг да анга кёре, башха,

узакъ, тасхалы, татлы эм къаугъалы. Биринчи А. Пуш¬кинни «Тутхун» назмусун ана тилде айтыргъа сюйдюнг. Кёчюрдюнг да, сейир этдинг аны алдача сакъланнганына. Артда уа кесинг жазып, «Къарахалкъ» газетде «Эски Малкъаргъа» деген назмунг басмаланды. Сени бла бирге битеу Чегем къууаннганча кёрюндю.

Артист болургъа сюйдюнг да, атландынг миллетинге сахна зауукълугъун татдырыргъа сюйген къауум жаш адам бла бирге Москвагъа. Анда уа окъуп башлагъанлай, ангыладынг театр бла адабият бир бирден айырылмагъан нёгерле болгъанларын. Экисинден да юлюш алыргъа сюйдюнг. Алай эте келип, базманынг адабият жанына ауду.

Болсада санга алай кёп билим берген Луначарский атлы театр искусствону институтуна ыразылыгъынг уллулай къалды. Сен дуния драматургияны зауукълугъун ангылап, аны бизге да сынатыргъа, жер юсюнде башха миллетле да бизнича жарсып, къууанып жашагъанларын айтыргъа излеп, Федерико Гарсиа Лорканы «Къанлы тоюн», «Къой шауданын» кёчюрдюнг да ана тилибизге, таулу сахнада Испанияда болгъан трагедиялагъа къарап, жиляды жамауат. Шекспирни «Отеллосу», Софоклну «Антигонасы», малкъар къараучугъа жууукъ бола, ана тилде айтылдыла. Тейри къылычха ушагъан кёпюр атхан эдинг дуния адабияты бла бизни арабызгъа.

Устаз, солдат да болдунг. Туманлы Прибалтикада жетди сени Уллу Ата журт уруш. О, къалай къыйналдынг сен анда! Ушкок-сюнгю бла, къалам бла да турдунг душманнга къажау. Уруш кишиге да ашатмагъанды бал, башхала да къыйналгъандыла, алай жаш нёгерлерини кёкден болушлукъ излегенча, соруулу къарамларын, ахыр такъыйкъалары келгенлерине ийнаналмай, ачылып къалгъан кёзлерин унуталмай жашадынг ахыр кюнюнге дери. Аланы жапхан сенича поэтге тёзмезча къыйынлыкъ эди. Жаралы болдунг. Алай сан жара не эди жюрек жара бла тенглешдиргенде?

О, къайдады, къайдады чеги
Адамны азап кёргенини?!
Жиляйма, сууукъ ташха чёгюп,
Къар а жабады ёлюклени!..

– деп жазгъанса 1943 жылда.

Сени атынг сау къыралгъа эшитилди ол кюнледе – таукеллик берген къанатлы сёзюнг аууздан-ауузгъа айтылды. Борис Пастернак, Константин Симонов, Николай Асеев, Вера Звягинцева, Дмитрий Кедрин дегенча уллу поэтле сени Москвагъа чакъырып, махтадыла, Сталинни саугъасына кёргюзтдюле. Алмадынг. Таулу эдинг да, андан.

Уруш къазауатны да унутдургъан сюргюн хапарын эшитип, шуёхунг Башийланы Магометге тюбеп, аны бла бирге жилягъанынгда, къыртышны къызартхан эдиле жилямукъларынг. Кёзлеринг, жюрегингми – къайсы кёрген эди алада отну? Сен от-окъ тюбюнде айланнганда, анангы бла эгечлеринги ата журтунгдан айырып, сюрюп бара эдиле.

Алай арыгъандыла кёзлерим!
Къысып айлансам эд аланы,
Бир зат кёрмей башында дунияны,
Алай арыгъандыла кёзлерим...

Алай арыгъандыла кёзлерим,
Къысханлай айланырыгъым келед
Аланы. Поэт барын нек кёред?!
Алай арыгъандыла кёзлерим.
Алай арыгъандыла кёзлерим,
Алай, топуракъ жапхынчы дери,
Къоймазла барын да кёргенлерин!

Алай арыгъандыла кёзлерим...

– деп жазгъанса (жилягъанса, таралгъанса!) ол заманда.

Ол аман хапаргъа ийнанмагъанча, къайтып келген эдинг Чегеминге. Анда иесиз къалгъан, тоналгъан мудах юйлени, аланы ау жапхан жансыз терезе кёзлерин, ханс басхан арбазланы, ызлары жабылгъан салма жолланы шургулукълары жюрегинге кёчюп, ачыдынг. Сора халкъынгы ызындан кетдинг. Аскер кийиминги тешгенликге, сен кюрешден къутулалмадынг – анда да бизни ким болгъаныбызны, къаллай хунерли, урунуулу тамырдан чыкъгъаныбызны кёргюзтюрге талпыдынг. Алай да болду.

Сен уллу поэт болгъанынгы олсагъат ангылагъан эдиле къыргъыз жазыучула. Сый да бергендиле. Бюгюн да, бизни да къууандыра, ариу бла эсгередиле атынгы. Чингиз Айтматов сохтасы болгъан адамгъа ол сейирмиди?! Анда да излеп турдунг ата журтунгу, жюрек сырларынгы санай:

Насып да, къууанч да сенсе хар саугъа,
Къор болайым, туугъан жерим, мен санга! – деп.