«Аш саулукъну кючлендирирге, аяргъа да болады»

Ким да ангылайды: биз ашыбызны-сууубузну тап къурамасакъ, жукъубуз тынчлыкъсыз болса, жюрегибиз къайгъыдан толса, саулукъ бузуллукъду. Саулукъну уа  Бир сёгюлген жерине жер башында бир врач да къайтаралмайды. Хау, аурууну сау этедиле докторла, алай аны ызы ёмюрге къалады. Бюгюн биз эрттен эм ингир ашны юсюнден  врач Къойчуланы Шамил бла хапар бардырабыз.

-Шамил, битеу къыраллада да  алимле  эрттенлик , ингир азыкъ къаллай болургъа кереклисини юсюнден даулашханны къоймайдыла. Сёз ючюн, жукъларны аллында  ашарыгъынг келсе, ауузланыргъа боллукъмуду?

- Хау, илмуда окъуна оюмла бир бирлерине келишмейдиле. Бир-бирле тиширыулагъа эрттенлик азыкъ французлуладача болургъа керекди, дейдиле: кофе, джеми болгъан къалач эм кёгет суу. Эр кишилеге, ингилизледеча, зынтхы как, жумуртха неда эти бла къуймакъ, торт. Башхала уа – не сюйсегиз ашагъыз, чекден оздурмай, дейдиле. Къайсыды быладан тюз – терс? Мени акъылыма кёре, таулу адам ата-бабалары нени ашагъан эселе да, аны ашаргъа керекди.  Бизде эрттенлик эм ушхууур азыкъла бек магъаналылагъа саналадыла. Эрттенликде иги ишлейдиле аш орун да, чегиле да. Аш орун артыкъда бек эрттенликде  жетиден тогъузгъа дери, аш орунну тюбюнде уллу без а тогъуздан онбирге  дери. Башхача айтсакъ, ол кезиуледе аш санны кючлендиреди ансы, жау болмайды.

Эрттенлик азыкъ углеводладан къуралыргъа эм татымлы болургъа керекди. Ала акъырын эрийдиле эм ол кезиуде адам тири болады, иги да ишлейди. Аллай углеводла артыкъда геркулесден, гречкадан, пиринчден эм будай жармадан этилген жукъа каклада кёп боладыла.

- Акъ ётмек, булкала, джемле, тортла уа?

- Ала  аш орунда бек терк эрийдиле. Ала эрттен азыгъыгъыз болсала, бир кесекден дагъыда ауузланырыгъыгъыз келликди. Мыйы терк жаланда глюкозаны хайырланады. Андан сора къанда болгъан бал туз терк азаяды. Мыйы уа, энтта да татлы аш беригиз, дейди.

Глюкозаны артыгъы уа  жау болады. Бизни чархыбызгъа тап келишген аш углеводлары, белоклары кёп болгъан ашарыкъладыла. Семиз адамланы ашларында белокла кёп болсала игиди.

- Бусагъатда ингирде ашамагъанла бек кёпдюле. Субай болабыз деп…

-Ушхууурну  борчлу халда окъуна ашаргъа керексиз, игиси уа – жукълардан юч-тёрт сагъат алгъа. Ушхууур женгил, алай эсе да, татымлы болургъа керекди (жашил затла, хумужу эм чабакъ). Жукълардан алгъа ач болгъаныгъызны сезсегиз, ауузланмай къоймагъыз – аш орунугъуз къуру болса, жукъу аз эм къаугъалы боллукъду. Сёз ючюн, ётмек кесекни хумужу, жашил кырдыкла бла эм эки жумуртханы акъларындан этилген къуймакъ бла (сарылары асыры калориялыдыла) ашагъыз.

-Эрттенликде къаллай затланы ашамазгъа керекди?

-Башында айтханымча, джем, татлы жемишле эм бал туз адамны чархында терк эрийдиле эм аш орунну тюбюндеги безни къыйнайдыла, ол а анга къажау инсулин чыгъарады. Ол кезиуде къанда болгъан бал туз бек терк азаяды, ол болумда уа биз, тирилирни орунуна мёхелленебиз, арыйбыз. Ушхууурда татымлы да, татлы да кёрюнюучю гертме эрттенликге осал ашды. Анда зыбыр клетчатка кёпдю, ол а аш орунну жумушакъ шытылы органларын тозуратады, банан да, татымлы эм татлы хурма да аллайладыла – жемишлени халылары аш орунну ишлеуюне чырмаулукъ этедиле.

- Хайырлы уа не ашладыла?

-Эрттенлик азыкъ тюрлю-тюрлю какла болсала, саулукъгъа бек игиди, ушхууургъа уа иги тюйюлдюле, нек десегиз, аш орунда эриулери кёпге созуладыла да, аны ючюн. Алада клетчатка аз болады, туз бла бал туз а – кёп. Къыйматлары акъ ётмекничадыла. Андан эсе эринмей, зынтхы неда гречка какны кесигиз биширсегиз игиди.

- Таулула ингирде эт ашайдыла, бек татыулусу уа – къакъланнган эт.

-Жукъларны аллында ашаргъа къакъланнган тууар, къой этле, алагъа не зат къошсагъыз да, иги тюйюлдюле. Къакъланнган эт терк эримеучю ашды, алай эсе, сизни чархыгъыз, солурну орунуна, кючюн аны эритирге  къоратырыкъды.

-Сарымсах, сохан эм кючлю битимле – аланы юслеринден а не зат айталлыкъсыз?

-Битеу кючлю битимле: чибижи, имбирь, сарымсах, сохан адамны чархында къанны саркъыуун терклендиредиле, санын тирилтедиле, ашха кёлюн ачадыла - эки сагъатдан сора дагъыда ашарыгъын келтиредиле. Туз адамны санында болгъан сууну кетермей тутады. Да сора, керекмиди бизге эрттенликге кёз тюплерибиз кёбейип чыгъыу?

-Баям, биз глюкозаны мардасын билмейбиз.

-Адам глюкозалары не къадар кёп болгъан ашарыкъланы хайырлана эсе, семирир онгнгу да аллай бир кёп болады. Аны бла бирге татлы ашарыкълада ачытхыла бардыла – аладан къуралады аш орунда газ да. Аны хатасындан къарын кёбеди. Жууурт (йогурт) эрттенлик азыкъда кёп хайырланылады. Айран да, жууурт да хайырлы затладыла, жуууртну эрттенликде ач болуп тургъанлай ичсегиз, аны хайыры боллукъ тюйюлдю, нек дегенде айран, жууурт, кефир (гыпы айран ) да алада болгъан лактобактериялары ючюн керекдиле эм багъалыдыла. Бизни аш орунубуз къуру болса уа, ол бактерияланы эритип къоярыкъды. Стакан бла бир кефирни (гыпы айранны) неда жуууртну жукъларны аллында ичсегиз – саулугъугъузгъа жарарыкъды.

-Жемиш къатханладан бла чертлеуюкледен этилген азыкъла уа витаминледен толу болурла?

-Кесигиз зынтхы къурмачдан бла иги жемиш къатханладан эм цукатладан (бал туз сууда биширилген эм тышлары бал туз суу бла жабылгъан жемишле) этген ашарыкъла бек хайырлыдыла. Полиэтилен орунлагъа салынып сатылгъанлары уа терк окъуна мугут этип башлайдыла, сора адамны чархын ууландырлыкъ токсинле къураладыла.

- Жемиш сууланы саныбызны-чархыбызны кючлендиребиз деп алабыз, алай ол кертиси бла да алаймыды?

- Ач болгъанлай ичсегиз, ала аш орунну къозгъайдыла, суусундурадыла, къанда бал тузну кёбейтедиле. Андан эсе каклагъа тюзюнлей алма, апельсин эм мандарин кесекчиклени къошсагъыз игиди. Жангы жемиш сууну ичерге сюе эсегиз, эрттенлик азыкъдан сора 1-1,5 сагъат озуп ичигиз.

-Жукъу аллында ауузланыу марда болуп къалгъанды. Аны юсюнден алимле не айтадыла?

-Къара шоколадда, кофеде, чайда да болгъан кофеин ара нерва системаны тирилтеди – алай эсе, жукъугъуз тынчлыкълы боллукъ тюйюлдю. Кереклиси тенгли жукъламасагъыз, адамны чархыны тирилиги азаяды, алай бла адам семирип башлайды.

- Тау элледе кёпле къудорула ёсдюредиле. Аланы юслеринден илму не зат айтады?

-Бурчакъланы къайсы тюрлюсю да  бек жараулу аш-азыкъгъа саналадыла, клетчатка, В витаминле жаны бла алып айтсакъ, байдыла, аш орунда ашны эритедиле. Алай жукъларны аллында уа ашамагъыз – ичигизни ётдюрюрге боллукъдула. Дагъыда таулула сют башыны (къаймакъ), хумужуну сюедиле.

Ала калориялы ашарыкъла болгъандан сора да, ёт оруннга эм къарыннга да артыкъ жюкледиле, аш орунда ашны эритирге уа ёт керекди.

Аш биз сагъыш этгенча бош зат тюйюлдю. Врачыгъыз бла кенгешигиз, ол сизни битеу болгъан аурууларыгъызны эсге алып, ашыгъызны къалай къураргъа кереклисин айтырыкъды. Аш саулукъну кючлендирирге, ояргъа да болады. Аны эсде тутугъуз.