Ташны къычырыгъын эшитген

Берберланы Бурхан илму-излем институтну къуллукъчусуду. Хапарлары, повестьлери бла белгилиди. Аны чыгъармаларында суратлау энчилик биринчи бетледен окъуна шарт кёрюнюп турады. Тил байлыгъы, суратлау теренлиги, сюжет ызы, темасы да  окъугъан адамны эсинде къаладыла.

Ол биринчи китабына «Ташны къычырыгъы» деп атагъанды. Ары повестьле бла бир къауум хапар, сора «Агъач чана» деген пьеса киргендиле.

 «Ташны къычырыгъы» деген повестьде хапар Ата журтларына къайтып келген таулуланы юслеринден барады. Жангыдан журт къурай башлагъан кюнлени биринде къарт Хажи арбазгъа чыгъады, таудан а, узакъдан, жууукъдан болса да, бугъуп, бу арбазгъа аны абрек жашы Таулан къарайды. Къарт артха къайтып келгенинде, биринчи жюрек жарсыуу ол болду – къабырладан алынып, ёлгенлени сын ташлары элде атылып тура эдиле. Аладан атлауучла этилип, жолла тюзетилип. Айлы, жулдузлу сын ташланы алай сыйсыз болуп тургъанларын кёрген къарт, жаш да тынгысыздыла. Тынгысызды тауда бугъуп айланнган Таулан: кеси жангыз кётюралмады ансы, сын ташланы жерлерине орнатырыкъ эди. Жазыулары билинмей эселе да, жерлери уа къабырладады. Анда турургъа тийишли эдиле сын ташла. Узакъдан къарап, атасын тансыкълай эди Таулан. Анасын эслемей арбазда, ангы тынгысыз эди.

Отузунчу жылланы чюйреликлери айырады къарындашланы. Осман къыралгъа бир тюрлю бир дау айтхан адамны кечмейди. Алай бла туугъан къарындашы Тауланны бирде Сибирьге ашыргъан эди. Бу повесть бек трагедиялы чыгъармады. Бек жарсыулу уа Хажини къадарыды: эки жашы – жашауну эки жагъасында, къызы, юйдегиси, келини – Азияны къумларында. Туудукъчугъу Илиясны уа бёрюле талагъан эдиле. Хажи кесине бу затны кечалмайды, кечаллыкъ да болмаз.

Автор бу затланы повестьде, кеси сынагъанча, жаралары энтта да ачыта тургъанча, алай терен кёргюзтеди.

«Эски къобузну макъамы» деген повестьни сюжет ызы эки заманны кёргюзтеди. Бусагъат заман повестьде 60-чы жылладыла. Хапар алайдан башланады. Къобузчу тиширыу, артда тели болуп къалгъан Ариужан, повестьни бек жарсыулу жигитиди. Аны къоюп кетген акъылы бирде къайта да келе турады. Неден болгъанын ким биледи, аллай адамланы дуниялары башхады, энчи. Ариужан уста къобузчу эди. Алгъын элде ансыз той этилмегенди. Аны сюйгени да бар эди, Аслан деп. Алай, жылкъысы уллуду деп, Ариужанны, кеси сюймей тургъанлай, Бекболатха бердиле. Бекболат`а сюе эди Ариужанны. Сюе эди.  Алай аны сагъышы, ёхтемлиги да жылкъысы эди.

Кюнлени биринде жылкъыны уручула сюрдюле. Аны ачыу бла Бекболат Ариужанны къобузун къамичи бла уруп сындырады. Къобузун угъай, жюрегин сындырады. Гитче мияла сыныкъчыкълача, ёмюрде бирге жабышмазча сынады Ариужанны жюреги. Насып ырысхы бла ёнчеленмейди.

Берберланы Бурханны «Бёленнген жумуртхала» деген хапарыны биринчиден аты сагъыш этдиреди.  Бёленнген жумуртхала – адам сакъ болургъа керекли бир зат: сынаргъа боллукъ бир насып, умут, сакълыкъ излетген бир оюм. Хапарны юч эсде къалыр жигити – Айка деген къыз, аны къарт анасы, сюйгени Омар. Была ючюсю да бир бирге бирча багъалы жанладыла. Айка аммакасын сюеди. Аммакасы да – аны. Омар Айканы сюеди. Айка да – аны. Ючюсю да юч таза адам. Экиси – жаш. Бири – къарт. Айка бла Омар жашдан, ариу умутларындан, жарыкъ сюймекликлеринден – насыплы. Аммака Айканы дунияда барлыгъындан – къанатлы.

Насып деген жауун кибик бир зат болур. Жауду да жутулду. Кишини хатасы жетмеди. Ол биринчи Омарны жанындан седиреп башлады. Дунияны къучакъларгъа умут этген Омар тас болуп, жутулуп, хапарсыз болуп къалды. Анга тансыкълыгъы борбайларын къыйгъан Айка жашлай кетди дуниядан. Къарт аммасы уа энди, сууаплыкъгъа деп, бёленнген жумуртхала юлешеди.

Бурханны «Бир уртлам суу» деген хапары сюргюнню къыйын жолларыны юсюнденди. Жашы ёлюр тёшегине жатханда, доктор суу бермегиз дейди.  Ана кёп тюрлю сылтау этеди: суу алыргъа кезлеуге кетип турадыла, гара суу келтиредиле, таугъа шауданнга кетгендиле деп. Бу хапар алты бёлюмге бёлюнеди. Хапар кеси уллу болмаса да, хар бёлюмню энчилигин кёргюзтген бир шарты барды. «Жашил дуния» деп аталгъан бёлюм. Ол жер бла кюрешген, будай сабан ёсдюрген адамны жыры бла башланнган жарыкъ эрттенди. Экинчи бёлюм – «Суу анасы». Суу аллын тыйып тургъан Суу анасы игилик этмез деп, аны суратлайды автор, эки тиширыуну – ауруп жатхан Забиданы бла жашны анасы Жансуратны ушакъларында. Ючюнчю бёлюм – «Тауусулмагъан кече». Къыйын кече тауусула билмейди. Умут келтирлик эрттенлик аны къазауат бла къыстагъынчы. Бек ауур бёлюм а – тёртюнчю. «Къургъакълыкъны тюшю». Жансуратны тюшюнде эртте ёлген атасы жашына суу узатады. Жансурат къоймайды. Ол кеси да  арсар эди, берейимми, бермейимми аллай бир термилген жашыма суу деп. «Къургъакълыкъны тюшюнден сора «Къум жауун» башланады. Расул анасына ариу айта эди. Айтып къояйым дегенча, ашыгъып, къарыусуз ауазы бла. Артда уа тохтап къалды. Сёзю да, жюреги да. Ананы кёзюне Расулну жатхан жерине къум жауа тургъанча кёрюндю. Жарлы ана жашын андан букъдурургъа кюрешди, букъдуралмады. Хапарны ахыр бёлюмюнде Расулну сюйген къызы Айсулу суу алып келди, гара суу. Алай ол энди кишиге керек тюйюл эди. Ана уа ажым этди: жашы ол дуниягъа баргъан жолуна суусаплай чыкъды деп.

Бурханны «Наныкъ бла Айыу» деген автобиографиялы хапарыны ёзеги миллет энчиликди, таулуланы къылыкъ-сырлары. Адамны къартлыгъы огъурлу болса, жашауу бош озмагъаны хакъды. Андан сыйлыдыла бизге къартлыкъ да, къартла  да. Наныкъ – тиширыуну аты, мароко татыулу, жай гюл ийисли эшитиледи. Ол, къарт болса да, юйюрюн, юйдегисин тас этсе да, эшигине кирит салмай, тилеклерича, сыйдам болгъан тапчаннга олтуруп, жолгъа къарап турса да, аны жюрек халаллыгъы насып такъырлыгъын женгип турады.

Айыу – терек ёсдюрген агъач къалауур, Наныкъгъа жангызлыгъын хорларгъа болушхан бир къарт. Экиси да дунияда бир адам билмеген тасханы иелери эдиле, баям. Узакъ шахардан окъуудан келген жашны аллына къарап, келсе, кеси балаларынача къууаннган жангыз адамла. Ала студент жашха кеси балаларына айталмагъан ариу сёзлерин айтадыла. Айыу-аппа биринчи атха миннгенде, аппасы анга саугъагъа берген бичакъны береди жашха. Ол ышаныуну белгиси эди.

Эки къарт да дуниядан бир кюн кетдиле.

Ол затны юсюнден «Агъач чана» деген пьесада да айтылады. Эки къарт – Жаным бла Тиним, кёп жылланы, сау ёмюрню бирге жашагъанла, азап, къууанч да, жарсыу, жюрек ырахатлыкъ да бирге тапхан эки адам, бири бирсиз жашаргъа юйренмегендиле. Ахыр жолларына атлана, агъач чанагъа да ала бирге минедиле.

Берберланы Бурханны къартлары огъурлу адамладыла, таза сезимли, миллет бетли. Жер бла, кёк бла, ай бла, кюн бла ушакълары да бирча ариуду аланы.

«Чалдиш оюулу жабыу» деген хапарны баш жигити Элдар аскерден къайтып келгенди. Сыфаты, хали, оюмлары да тюрленнгендиле аны. Забида жашына къайгъы этеди. Элдар, урушну кюйсюз бетин танып, ол аны умутларын юзюп, сындырып, алай къайтханды юйюне. Бу хапарда автор жигитини психологиясын тинтеди. Къызаргъан кюнню нюрюнде алма-кертме, башха терекле да жана тургъанча кёрюнеди Элдаргъа. Не зат къутхарыр аны ол эсгериуледен?

Мудахдыла Берберни хапарлары. Алай терен магъаналы оюм этдиредиле. Жазыучуну дуния терсликлени барына да жарсыгъан жюреги неге да ачыкъды – кюн, жауун тюбюнде жарылгъан ташха, къуругъан терекге, толмай къалгъан муратха, жолгъа къарагъаннга… Фахму деген ол болур.