Огъурлулукъгъа ийнаныуну тас этмей

Малкъар адабиятны мурдорун салгъан закий жазыучу Мечиланы Кязимни чыгъармачылыгъыны теренлиги, тил байлыгъы бла окъуучуларыны жюреклерини теренине жетеди. Аны юйретиу магъанасын ачыкълаугъа педагогика илмуланы кандидаты Мокъаланы Аллахберди илму ишин жоралагъанды.

 Мокъаланы Аллахберди Уллу Ата журт урушха къатышханды, 1944-1958 жыллада Курнинский школда алгъа завуч, артда директор эм географиядан устаз болуп ишлегенди. 1958 жылда, миллети бла туугъан жерине къайтып, Нальчикде мектепге башчылыкъ этип тургъанды, сабийлени окъутуугъа салгъан къыйыны ючюн анга «РСФСР-ни сыйлы устазы» деген ат берилгенди, ол педагогика илмуланы кандидаты да болгъанды. Бу материалыбызда аны ишин къысха берирге сюебиз.

 Мечиланы Кязимни чыгъармачылыкъда устазы болмагъанды, уллу юйюрню тутуп,  кюн узуну ишлеп тургъанында да, арап харфлыкъгъа юйренирге, талай шарт миллетни тилин билирге заман тапханды. Ол а инсанны уллу итиниулюгюн, терен фахмусун, тёзюмлюгюн кёргюзтеди. Закий миллети ючюн жюрегинден жарсыгъанды, аны къадары ючюн сагъышланнганды. Мечи улу адабият ишин онтогъузунчу ёмюрде башлагъанды, революциягъа дери назмуларында ол жарлы адамланы къыйын болумларыны юсюнден ачыкъ айтады. 1940 жылда ол кеси былай айтады: «Назмула жазып, жырла тизип мен эртте башлагъанма. Аны юсюнден кесибизни, къоншу элледе да жашагъанла тилегендиле. Бирле алагъа келген къыйынлыкъны, башхала уа къууанч кюнлерини юсюнден жазарымы излегендиле. Мен да аланы тилеклерин толтургъанма. Жырларымы тойлада, ачыу кюнледе да айтхандыла. Аны бла бирге назмуларымы кёбюсю жарсыулагъа, къыйын кезиулеге аталгъандыла, нек дегенде таулуну жашауу асламысында къыйын болгъанды».

Бу сёзле жазыучу къаршыда адамланы жарсыуларын жюрегине алгъанын, уллу кёллю болмагъанын ачыкълайдыла. «Поэзияны къушу» дегенди аны юсюнден Къулийланы Къайсын, чыгъармаларын зарфха урургъа жол ача. Ол белгилегенича, Кязимни кёзлеринде поэзияны ёчюлмезлик оту жаннганды, алада кёп ёмюрлени жыйылгъан акъыл, насып бла ачыу билиннгендиле. Жазыучу туугъан жерин, миллетин аллай бирге сюйгенди, арап, фарси тилледе сёлешгенине къарамай, шаркъ къыраллада къалыргъа угъай, бир такъыйкъагъа окъуна кёбюрек къалыргъа умут этмегенди, артха ашыкъгъанды. Ата журтуна, халкъына чексиз сюймеклик хар тизгининде сезиледи, баям, аны ючюн ала тынч окъуладыла, ангылашынадыла. Ол ырахытлыкъны жангыз кесине излемегенди, битеу да миллет ариу жашарын сюйгенди. Алай ол тынчлыкъны къалай табаргъа боллугъун а билмегенди, аны ючюн кюйгенди, жарсыгъанды. Адамланы къыйнагъан зорчулагъа налат этгенди, тохташхан огъурсуз низамгъа, байлагъа-бийлеге къажау сюелгенди.

Башда сагъыннганыбызча, ол жазыу иш бла ишден эркин заманында, илхам келгенде неда элчиле тилегенде кюрешгенди, кёп чыгъармасы уа, басмагъа чыкъгъынчыгъа дери Нальчикге немис душман киргенде кюйгендиле. Аны фахмусун тюзлюк болмагъаны къозгъагъанды. Аны бла бирге Мечи улугъа революциячы дерге жарамаз, патчахлыкъны, жарлылагъа азаплыкъ сынатыуну кёрюп болмай, ол халкъ демократизмни мурдорун салгъанды, иги жашау келирине ышаныу бергенди, адамланы бир ниетде бирикдиргенди. Ол кеси да бай юйюрден тюйюл эди, ич сёзюн ачыкъ айта билгени бла жамауатха жигитликни юлгюсюн кёргюзтгенди, тынгылап, тёзюп турууну ахыры жетерге кереклисин белгилегенди. Поэтика сёзню кючюне толу ийнанып, назмуларында инсандан жерин, гыржынын сыйырсала да, эркинликни юсюнден жырлары биргесине къаллыкъларын, зорлукъ сынатханла аладан къоркъгъанларын да чертеди. Ол жангыз да элледе жашагъанланы къыйын болумларын суратлау бла чекленмейди, шахарчыланы юслеринден да айтады, жарсыйды. Ачлыкъ бла сууукълукъ къарыуун алгъан чорбат чыпчыкъны сыфатыны юсю бла ауур къадарлы адамны кёргюзтеди, биз да, сенича, ачбыз, дейди.

Адамлагъа кёбюсюнде жарсыулу кезиулени суратлагъанын ангылап, Кязим керти болумну юсюнден хапарламай къалалмазлыгъын айтады. Биринчи дуния урушха аталгъан поэзиясында бёрюню сыфатын хайырланады, жыртхыч жаныуар анда огъурсузлукъну, азап чекдириуню белгисиди. Аны бла бирге жазыучу бийлеге, патчахны келечилерине, жут адамлагъа да бёрюле дейди. Ол къадар огъурсузлукъну кёрюп, алай анга къажау турургъа кюч-онг тапмай, адамланы къаты болургъа, тауладан чыныгъыугъа юйренирге чакъырады. Миллети кертиликни сюйгенине, не уллу азапда да адамлыкъ ышанларын тас этмегенине къууанады, кеси да тюзлюк хорларына ийнанады. 1914 жылда урушну юсюнден айта, биягъы битеу дуния къаннга боялгъанды деп, уруннган халкъны уланлары жан бергенлерине бушуу этеди. Былайда аны игиликге ийнаныуу бир кесек таркъайгъанча да кёрюнеди, дунияны огъурсузлукъ бийлегенди, тёзюмлюкню да ахыры жетгенди, дейди. Алай бу ауур сагъышланы закийни миллетни кючлюлюге ийнаннганы чачады.

Жазыучу тиширыуланы къадарларына да сагъышланады. Къызланы, сюйген жашларындан айырып, бай, алай эринчек, асламысында уа къарт кишилеге зор бла бергенлерине, айхай да, чамланады. «Тарыгъыу» деген назмусунда ол жаш тиширыуну жиляуун, сюйген адамындан сыйыргъанларындан сора кюню къарангы болгъаныны юсюнден айтады. Аны жюрек жарасын энди сау болмазлыгъына жарсып, ата-аналагъа къызларыны къадарларын къарангыгъа, бушуугъа айландырмазгъа насийхат этеди. Къызланы да къаты болургъа, сюймекликлерин къорууларгъа чакъырады. 

Мечи улуну чыгъармачылыгъында «Жаралы жугъутур» поэмасы энчи жерни алады. Анда уучу Хашим, жугъутурну  марап, аны жаралы этеди. Жаныуар да, жашауу ючюн кюреше, андан къачаргъа кюрешеди. Уучу аны излеп кёп айланады, экинчи кюн къайтып келгенде,  аны тау этегинде, ызында да бёрю баргъанын кёреди. Атдырады бёрюню, алай бла жугъутур сау къалады. Жугъутур мюйюзлени алыргъа сюйген бий, бу хапарны эшитип, Хашимни тюйдюреди, къолун сындырады. Аланы сыфатлары бла Кязим байланы жутлукъларын, тоя билмегенлерин, уучуну жюрегини халаллыгъын, социал терслик бла кюрешни юлгюсюн кёргюзтеди. Хашимни жаралы жугъутур бла тенглешдире, бу тюзсюзлюк тохталлыкъды, дейди. «Бузжигит» поэмасында уа бай къыз бла жарлы жашны таза сюймекликлерин, жутлукъну хатасындан ариу сезимле, жаш адамла да къалай ачыулу жоюлгъанларына бушуу этеди.

Кязим кёп жолоучулукълада болгъанды, Тюркде жашауну кёргенди. Алай хар жерде да бай-байча, жарлы да–жарлыча жашагъанларына тюшюннгенди. Стамбулну тамаша минаретлери, Мекканы, Мединаны, Дамаскны сейир жерлерине къарай, азаплыкъда жашагъанлагъа жаны ауруйду, ол ариу жерледе да къыйынлыкъда тургъанланы кёреди. Сокъуранады, жюреги къыйналады. Дамаскда тургъанында, Ата журтуна къайтыргъа тилек этеди.

Орус маданият бла байламлыгъы болмагъаны, революция къымылдауну керти ниетлерин билмегенини хатасындан большевиклени кюрешлерин алгъа жаратмайды. Ала къарындашны къарындашха сауут бла барыргъа кёллендирген сунады. Алай артда бу кюрешни керти магъанасына тюшюнюп, совет власть адамланы жарлылыкъдан, къарангылыкъдан къутхарырына ышанады. Сёзсюз, ол ниетле чыгъармаларына да киредиле, чыгъармаларында ол адамланы шуёхлукъгъа, арымай-талмай урунургъа, жангы жашауну ишлерге кёллендиреди. Алай тынч, ариу къурала башлагъан жашауну Уллу Ата журт уруш бузады. Мында Кязим, фашизмге налат эте, совет халкъ хорларына ишексизди.

Алай бла Кязимни чыгъармачылыгъы тазалыкъгъа, кертичиликге, тюзлюк хорларына ийнаныуну юлгюсюдюле, халкъны къыйын жашаууну, аны кюрешини кюзгюсюдюле.