Совет аскерлеге урушда башламчылыкъны къолгъа алыргъа онг берген хорлам

Курск къазауатны 80-жыллыгъына

1943 жылда 23 июльда Курскну къоруулау операция бошалып, совет аскерле бу жанында алгъа барыуну къурайдыла. Эки айны ичинде тохтаусуз баргъан къанлы сермешледен сора Курск къазауат хорлам бла бошалады. 

Умутлары чачылады

Къоруулау операция Уллу Ата журт урушну тарыхында артыкъда уллу Курск сермешни магъаналы бёлюмю болгъанды. Атышыу шимал эм кюн чыгъыш жанларында баргъанды. Вермахтны «Цитадель» планына кёре, гитлерчиле Курскну тийресинде совет аскерлени къуршоугъа алып, аланы жокъ этерге керек эдиле. Алай душманны бу умутлары совет аскерчилени жигитликлерине   чачдырыладыла. 

Немисли аскерле Курскну тийресинде 1943 жылда 5 июльда алгъа барыу операцияны башлайдыла. Кюн чыгъыш жанындан генерал Герман Готну танк аскери ачханды къазауатны. Шимал жанындан а генерал Вальтер Модель башчылыкъ этген 9-чу аскер башлагъанды алгъа барыуну – санына кёре немислиледе эм уллу бёлюм.

Алагъа къажау шимал жанында генерал Рокоссовскийни башчылыгъында Ара фронтну аскерлери тургъандыла.

Эрттенликде 5 сагъатда немисли артиллерия от ачады, жаяу аскерле, танкланы болушлугъу бла, 13-чю совет аскерни къоруулау ызына атланадыла. Ольховатка эм Малоархангельское эллени тийресинде къазауат бютюнда къаты болады.

Эки сагъат бла жарым баргъан атышыу гитлерчилеге муратларын толтурургъа онг бермегенди. Болалмазлыкъларын ангылап, кючню сол жанына саладыла. Алай фронтну чачаргъа онг чыкъмайды душманнга, сермешни биринчи кюнюнде немислиле жаланда 6-8 километрге алгъа турадыла. 

6 июльда совет аскерле гитлерчилеге «жууап» берирге кёлленедиле. Эки танк эм юч мараучу дивизия бла мараучу корпус, гвардиялы миномётланы эки полкуну эм самоходный сауутланы эки полку атышыу башлайдыла.  Сермешни кенглиги 34 километрге жетеди.

Къызыл аскерчиле душманны 1-2 километрге къысадыла, алай гитлерчи танкла бла артиллерия артха къызыу от ачадыла. Алайда совет аскерле 40 танкны тас этип, тохтаргъа тюшеди. 

Авиацияны хайырланыргъа тюшгенди

Ольховатканы тийресинде орналгъан совет аскерлени тепдиралмазлыкъларын ангылагъандан сора, немислиле Поныри станцияны жанындан кюреш ачадыла. Ол а стратегия магъаналы жер болгъанды – алайда Орел-Курск темир жолну къоруулау ыз башланнганды.   Понырини тийресинде фашистлени минала салып, артиллерия тизип сакълагъандыла. Ол угъай, танкланы да жер тюбюне букъдуруп, совет аскерле душманны бу жанына къоймазгъа уллу кюч салгъандыла.

Поныри жанына гитлерчиле 170   танкны бла артиллерия установканы ашыргъандыла, ол санда 505-чи танк батальонну 40 «Тигрын». Къанлы къазауатдан сора душман совет къоруулау ызны биринчи бёлюмюн чачдырады. Поныри ючюн сермеш 12 июльгъа дери баргъанды. Гитлерчиле былайда «Фердинанд» артиллерия сауутну хайырланнганлары совет аскерлеге уллу сынау болгъанын жазадыла тарыхчыла. Аны 200-миллиметрлик къурчун совет топла чачдыралмагъандыла, бу къазауатда авияцияны хайырланыгъа тюшгенди.

 Прохоровка

Тарыхчыла жазгъанларыча, Прохоровканы тийресинде болгъан танк сермеш эм уллу къазауатладан бириди. Ол 1943 жылда 11 июльда башланнганды. Гитлерчилени жанындан анга 450 танк бла артиллерия установка къатышханды. Алагъа генерал-лейтенант Павел Ротмистровну таматалыгъында 5-чи гвардиялы танк армия бла генерал-лейтенант Алексей Жадов башчылыкъ этген 5-чи гвардия аскер къажау тургъандыла – битеу да бирге 800 танк.

Совет аскерлеге гитлерчилени артха атып, фронтну кенгертирге буйрукъ бериледи. Алай душман къазауатха иги хазырланнганды, танк сермешге   жангы «Тигрла» да ашырыладыла.  

Алай бу уллу къазауатда эки жанына да муратларын толтурургъа онг чыкъмагъанды. Совет аскерле, гитлерчилени да бир кесек артха къысхан эселе да, толусунлай чачаргъа къолдан келмегенди. Дагъыда былайда кёп санда техниканы тас этгендиле эки жаны да. Бу сермешни эсеплери ючюн Сталин Ротмистровну трибуналгъа берирге окъуна хазыр болгъанды.

Прохоровканы тийресинде къазауат 16 июльгъа дери баргъанды. 17 июльда совет аскерле алгъа барыуну къурайдыла. Алай бла Уллу Ата журт урушда Хорламны жууукълашдырыргъа онг берген энтта бир сермеш совет аскерлени онглулугъу бла бошалады.

Прохоровканы тийресинде танк къазауатны магъаналылыгъына кёре Россейни тарыхында Куликова эм Бородино сермешлеге тенг этедиле. Былайда Ата журтубузну эркинлиги ючюн мингле бла аскерчиле жан бергендиле. Жарсыугъа, бюгюнлюкде, ол сермешден сора, 80 жыл озгъандан сора аланы барысыны да атлары алыкъа тохташдырылмагъанды. 

Курск къазауат совет аскерлени хорламы бла 23 августда бошалгъанды.  Анда уа 5-23 июльда бардырылгъан къорууланыу сермешле артыкъда магъаналыдыла. Бу кезиуден сора Къызыл аскерлени алгъа барыу сермешлери башланадыла.

Таулу къоруулаучула

Курск къазауатха башха миллетлени келечилери бла бирге таулу халкъны батыр жашлары да къатышхандыла. Сёзге, Огъары Бахсандан Жаппуланы Мусса Прохоровкада танк сермешге, Белгород, Харьков шахарланы эркин этиуге, башха къазауатлагъа къатышханды. Ол «Кишилиги ючюн», «Кенигсбергни зорлагъаны ючюн» майдалла бла саугъаланнганды. 

Аны Къызыл Жулдузну ордени бла саугъалау документде уа былай жазылады: «…сермеш баргъан кезиуде батарея от бардыргъан жерледе болгъанды. Къазауатны эм кючлю кезиуюнде техникагъа кереклисича къарагъанды. Битеу да бирге ол 10 орталыкъ эмда 106 тийишли тапландырыу жумуш бардыргъанды. Жаппуев къазауат баргъан жерден эки самоходный установканы чыгъаргъанды эмда машиналаны жаралы болгъан тёрт водителин къутхаргъанды. 1944 жылда 17 июльда машина минада чачдырылгъан кезиуде жолдаш Жаппуев жарала алгъан 5 адамны къутхаргъанды эмда машинаны дивизионнга жетдиргенди. Техника жаны бла болушлукъчу болгъан кезиуде машина ишлемей къалгъан кезиу болмагъанды…»

Кёнделенден Энейланы Мухажир Курск ючюн къазауатда жан бергенди. Ол Ата журтубузну фашистледен къорууларгъа кеси ыразылыгъы бла кетгенди. Сталинградны эркинлиги ючюн къанлы къазауатха къатышханды, анда кёргюзтген батырлыгъы ючюн «Кишилиги ючюн» майдал бла саугъаланнган эди.

Ульбашланы Индрис да Курск дугада сермешге къатышханды, ол Берлиннге дери жетгенди. Батырлыгъы ючюн Къызыл Жулдузну, «Кишилиги ючюн», «Ленинградны къоруулагъаны ючюн», «Сталинградны къоруулагъаны ючюн», «Кенигсбергни зорлагъаны ючюн» эм башха майдалла бла саугъаланнганды.

Курск дугада къазауат Уллу Ата журт урушда артыкъда магъаналы болгъанды, анда хорлам совет аскерлеге урушда башламчылыкъны къолгъа алыргъа, душманны уллу къауумун жокъ этерге онг бергенди.