«КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ФРАЗЕОЛОГИЯ СЁЗЛЮК»

(Баргъаны)

Сёз тутушланы эрттеледе къуралгъан, энчи магъаналы тюрлюлери – фразеология айланчла бизни тил байлыгъыбызны жаухарларыдыла. Аланы ангылап, керек жерде хайырланыу зауукълукълуду.

К

КАГЫ (бастасы, бозасы) БОЛМАГЪАН ЖЕРГЕ КЪАЛАГЪЫН СУГЪАРГЪА Кесине жетмеген ишге кесин къошаргъа.

КАК АШАРГЪА Терс болургъа.

КАКАСЫН КЁТЮРЮРГЕ Уллу сёлеширге, менсинирге.

КАЛАК ИТ КИБИК (итча, итлей) (масхара) Бир тюрлю ишге жарамай, хауле айланнган адамны юсюнден.

КАМПИРЛЕРИ (кемпирлери) ТЮШЕРГЕ (салыныргъа) Биреуню халы осал болургъа, мудахланыргъа.

КАПЕКГЕ САНАМАЗГЪА (кёрмезге) Затны учуздан кёрюрге.

КАПЕКГЕ ТИЙМЕЗГЕ (капек тутмазгъа) Адам, зат магъанасызды, хайырсызды деген магъанада.

КАПЕКНИ КАПЕКГЕ ЖАЛГЪАРГЪА  (Юй жашаудан.) 1. Бирни бирге жетдирирге кюреширге, къыйналып жашаргъа. 2. (Юй жашаудан.) Адам, къызгъанчдан, хар капекни чотха салып жюрютюрге.

КАРКА ШАБАТ КЮН Бир заманда да угъай деген магъанада.

КАРЫ (кагы) БОЛМАЗГЪА (жокъду) Адам бир ишге кесин къошмасын, андан анга жетген жокъду дегенде айтылады.

КЕКЕЛИНЕ КЪЫРАУ КЪАГЪАРГЪА Сакъалына акъ чыгъаргъа.
 (ким) КЕЛГИНЧИ АРЫ БАРМАГЪЫН 1.Узакъ ёмюрлю бол, биреу ахыратдан келгинчи, ёлмей жаша деген магъанада. 2. Бек ушайса деген магъанада.

КЕЛИННИ – АЯГЪЫНДАН (Нарт сёз.) Болгъан ахшы, аман ишлени келинни бу юйге келгени бла байларгъа (къууаныргъа, бушуу этерге).

КЕНЕУ ЭТЕРГЕ Зауукъ этерге (бир затдан).

КЕНГ ЖЮРЕКЛИ [адам] Халал жюрекли, хурметли, кесинден къарыусузгъа жандауурлукъ этерге къызгъанмаучу адам.

КЕПГЕ ЖЫЯРГЪА Жашау мардагъа келтирирге.

КЕРЕГИН БЕРИРГЕ Урушургъа, тюерге.
 (ол) КЕРЕКЛИ ЖЕРИНЕ ТАШ САЛЫРГЪА (Юй жашаудан.) Биреуню магъанасызлыгъын кёргюзтген фраза.

КЕРЕКЛИНИ ШИНТИГИ БИЙИК БОЛУР (Нарт сёз.)  Кесинде болмагъан уллулукъну, сыйны башына тартыргъа.

КЕРИЛИП ЖАШАРГЪА (Юй жашаудан.) Эркин, зауукъ жашаргъа.

КЕРТИ АДАМ Иши бла сёзю бир бирни тутхан, адамлыгъы болгъан адам.

КЕРТИ ДУНИЯ (дин) Ахырат (муслийман дин айтханнга кёре).

КЕРТЛИК ХАКЪ (эски) (Юй жашаудан.) Эрге чыкъгъан къызгъа ата мюлкден берилген юлюш (жер, мал).

КЕСИ АЛЛЫНА БОЛМАЗГЪА [тиширыу] Тиширыуну къарыусузлугъу болургъа.

КЕСИ АУАНАСЫНДАН КЕСИ КЪОРКЪУРГЪА Биреуню кишиге хатасы тиймезге, къоркъуп жюрюрге.

КЕСИ БАШЫНДАН СЫНАСЫН (къаргъыш) Манга айып этген шо мен тюшген болумгъа тюшсюн.

КЕСИ ГЫРЖЫНЫНА КЮЛ ТАРТХАН [адам] Бирсиле ючюн жарсымаучу, уялмагъан, не игилик да кесине болурун сюйген адам.

КЕСИ ЖЮРЕГИ КЕСИНЕ КЕМИЗ БОЛУРГЪА (Юй жашаудан.) Биреу кеси кесине тырман, айып этерге (терслигин ангылап).

КЕСИ КЕРЕГИНЕ БАРЫР ЖЕР Аякъ жол.

КЕСИ КЕСИН АШАРГЪА (кеси этин кеси ашаргъа) Биреу жарсыргъа, кюерге, бишерге, сагъыш этерге, кесин терслерге.

КЕСИ КЕСИН КЕСДИРИРГЕ Биреу бир зат ючюн хахай этерге, адыргыгъа къалыргъа.

КЕСИ КЪАБЫРЫНДА КЕСИ ЖАТАРГЪА (дин) Кесинги гюняхынгы, хатангы кесинг тёлериксе, кесинг жууаплыса деген магъанада.

КЕСИ ОТУНА КЮЕРГЕ Биреу кеси хатасындан жоюлургъа.

КЕСИЛИГИ БЛА АЙТЫРГЪА Таза жюрекден, биреуге къайгъырыуу болгъанын кёргюзте, айтыргъа.

КЕСИМ ДЕСЕ, ЭКИ ЭРИНИ БИР БИРИНЕ ЖЕТЕР (Нарт сёз.) Кесини излемин, сейирин биринчи жерге салыргъа.

КЕСИН АТАРГЪА (адамгъа, бир затха) Биреуню юсюне секирирге.

КЕСИН БАСАРГЪА Кесин шошайтыргъа, сабыр этерге.

КЕСИН БЕРИРГЕ Ишге кючюн салыргъа, кёлю бла ишлерге.

КЕСИН БУЗАРГЪА Ачыуланыргъа, хыны этерге.

КЕСИН ЖЕТИ КЁКГЕ КЁТЮРЮРГЕ Кесин бирсиледен энчи багъаларгъа, менсинирге.

КЕСИН ЖЮГЕННГЕ УРУРГЪА (къарач.) (Юй жашаудан.) Кесин тыйдырмазгъа, тартдырыргъа.

КЕСИН КЁКДЕН ТЮШГЕН СУНАРГЪА Кесин бирсиледен бийикге кётюрюрге, менсинирге.

КЕСИН КЁПДЮРЮРГЕ Ёпкелерге, кёлю къалыргъа, мудахланыргъа.

КЕСИН КЁРГЮЗТЮРГЕ Биреу жигитлигин, ишге тирилигин д.а.к. кёргюзтюрге.

КЕСИН КИШИГЕ ТЕНГ ЭТМЕГЕН [адам] Махтанчакъ, эсирик адам.

КЕСИН КЪОЛГЪА АЛЫРГЪА (къолда тутаргъа) Абызырамазгъа.

КЕСИН КЪУРМАН ЭТЕРГЕ Бир адамгъа ыразылыгъын, аны ючюн жанын берирге хазырлыгъын айтып билдириу.

КЕСИН ОРТАГЪА АТАРГЪА Даулашханланы орталарына кирирге (жарашдырыр муратда).

КЕСИН ТАНЫТЫРГЪА Кесини жигитлигин, адамлыгъын кёргюзтюрге.

КЕСИН ТУРГЪУЗУРГЪА Ёпкелерге, затха бюсюремезге.

КЕСИН УРЛУКЪ БОЛУРГЪА Ачыуланыргъа, огъурсузланыргъа.

КЕСИН УРУРГЪА 1. Къажымай, къоркъмай этерге (бир ишни). 2. Кесине сорулмагъан ишге къошулургъа.

КЕСИН ЭКЕУГЕ ТУТДУРУРГЪА Багъалы этдирирге, даулашыргъа.

КЕСИНДЕН КЮЧЛЮГЕ САЛЫРГЪА Ашарыкъны отха салыргъа.

КЕСИНЕ ГЕБЕН ЭТАЛМАГЪАН БИРЕУГЕ ЧЕРЕН ЭТЕРГЕ КЮРЕШГЕНЛЕЙ (Нарт сёз.) (масхара) Билмеген затын билгенча кёргюзтюрге, къарыуу жетмеген затны этерге кюреширге.

КЕСИНЕ (олтурур) ЖЕР ТАПМАЗГЪА 1. Биреу тынчлыкъ тапмазгъа, амалсыз болургъа, къайгъы этерге. 2. Ачыуланнгандан, не айтыргъа, этерге билмезге.

КЕСИНИ БУРУНУНДАН АРЫ КЁРМЕГЕН [адам] (орус). Хал билмеген, оюму аз адам.

КЕСИНГ КИБИК БИРНИ КЁРСЕНГ, МЕНМЕ ДЕП КЪОЯРСА (масхара) Керексиз дау этесе дегенде айтылады.

КЕСИНГИ КЪАТДЫР Хайт де, къыйынлыкъгъа, бушуугъа кесинги хорлатма.

КЕСИНГИ КЪОЛГЪА АЛ Сабыр бол, шошай деген магъанада.

КЕСМЕГЕНЛЕЙ СОЯРГЪА Аман, ачы къаргъыш этерге.

КЕЧ-ЭРТТЕ БОЛСА ДА (Юй жашаудан.) Къачан болса да, бир заманда.

КЕЧЕ – БЁРЮ, КЮНДЮЗ ИТ БОЛУП (айланыргъа) Къачхынчы болуп, юйюне кирмей, къоркъуп айланыргъа.

КЕЧЕ-КЮН (да) Не заманда да.

КЕЧЕ ОРТАСЫ (бели) БОЛУРГЪА (этерге) Кеч болургъа, кечге къалыргъа (къалдырыргъа).

КЕЧЕ ТЮШЮНДЕ, КЮНДЮЗ ТЮНЮНДЕ... (Юй жашаудан.) Адамны эсинде (хар заманда) болургъа (болмазгъа).

КЕЧЕГИ БАШЫН КЪОЛУНА АЛЫП Ишни, не бек къыйналса да, кече окъуна этерге.

КЕЧЕГИ БЁРК КИБИК (масхара) Юйюкген, апчыгъан, жунчугъан, аман сыфатлы болгъан адам.

КЕЧЕДИ, КЮНДЮ ДЕМЕЙ (кече-кюн демей; кече бла, кюн бла – къарач.) 1. Ишни болжалгъа салмай, бек терк (этерге). 2. Биреу тохтамай, солумай (ишлерге).

КЕЧЕНИ АУУРЛУГЪУ КЕТЕРГЕ Кече сагъат ючден-тёртден озаргъа.

КЕЧЕНИ КЮН ЭТИП (ишлерге) Тохтамай, къыйналып ишлерге.

КЕЧЕСИ ДА – КЕЧЕ, КЮНЮ ДА – КЕЧЕ (болургъа) Биреуню жашауу осал, мудах, татыусуз (болургъа).

КЕЧЕСИ, КЮНЮ ДА ИТ БОЛУРГЪА (Юй жашаудан.) Адам тохтамай ишлеп, чексиз къыйналып жашаргъа.

КЕЧЕСИ, КЮНЮ ДА, ТЮШЮ, ТЮНЮ ДА (бир затды) Биреуню акъылы, эси да бир затха кетипди, бек сюеди деген магъанада.

КЁЗ АЗ ТУТХАН ЖЕР. Бек узакъда.

КЁЗ АКЪЛАРЫ (акъларын) АЙЛАНЫРГЪА (айландырыргъа) 1. (Юй жашаудан.) Ёлюрге. 2. (Юй жашаудан.) Къынгыр къараргъа, ачыуланыргъа.

КЁЗ АЛДАРГЪА (къарач.) Бир зат субай, ариу кёрюнюрге.

КЁЗ АЛМАЗГЪА (угъайл.) 1. Къарамын башха затха бурмазгъа. 2. Къарап турлугъунг келир, бек ариуду деген магъанада.

КЁЗ АЛЛЫНДА ТУРУРГЪА (кёз аллындан ётерге) Биреуню, затны сыфаты кёзюне кёрюннгенлей турургъа.

КЁЗ АТАРГЪА Бир затха сугъанакълыкъ, жутлукъ этерге.

КЁЗ АУАНА ЭТЕРГЕ (этдирирге) Сугъанакълыкъ этерге (этдирирге)

КЁЗ АУРУУ БОЛУРГЪА Сюйдюмсюз кёрюнюрге.

КЁЗ АЧАРГЪА (ачдырыргъа) 1. Жукъудан уяныргъа. 2. Адамгъа бир затны ангылатыргъа, тюшюндюрюрге. 3. Адамны эрикгенин кетерирге, жарыкъ халлы этерге.

КЁЗ АЧДЫРМАЗГЪА [адамгъа] 1. Эшикге чыгъаргъа, ишлерге онг бермезге (жауун, жел, къар д.а.к.). 2. Адамгъа солуу алдырмай, терк-терк болгъан ишни юсюнден.

КЁЗ (къаты) БАЙЛАНЫРГЪА Ингир къарангы, къаппа-къарангы болургъа.

КЁЗ БАЙЛАРГЪА (сакъларгъа – къарач.) Кёргюзтмезге, жашырыргъа.

КЁЗ БОЛУРГЪА (тиерге) Адам, зат биреуню зар кёзюнден ауруулу болургъа, бузулургъа.

КЁЗ ГИНЖИЧА (къарасыча) КЁРЮРГЕ (сакъларгъа) Багъалы кёрюрге, намыс этерге.

КЁЗ ЖАРЫГЪЫ Адамны бек сюйгени, багъалы адамы (жууугъу, тенги).

КЁЗ ЖАУЛАРЫ ЭРИРГЕ (ашалыргъа) (Юй жашаудан.) Сукъланып къараргъа.

КЁЗ ЖАУЛАРЫН ТАУУСУРГЪА 1. Биреуню асыры сакълагъандан арыргъа. 2. Сукъланыргъа, жаратыргъа (адамны, затны). 3. Кёп жилягъандан, сокъур болургъа.

КЁЗ ЖАШ (кёз жашла) Жилямукъла.

КЁЗ ЖАШ КИБИК (кёз жашча) [суу] Бек ариу, таза, кирсиз суу.

КЁЗ ЖАШ ТЁГЕРГЕ (чыгъарыргъа, барыргъа д.а.к.) Жиляргъа.

КЁЗ ЖАШЛАРЫ ЭРИРГЕ Биреуге, затха сукъланыргъа, термилирге.

КЁЗ ЖАШЛАРЫН КЪУРУТУРГЪА Жилягъанын къояргъа.

КЁЗ ЖАШЛАРЫН СЫГЪАРГЪА Жиляргъа, жарсыргъа.

КЁЗ ЖАШЛАРЫН ТАУУСУРГЪА Асыры жилягъандан, эригирге, жиляялмай къалыргъа.

КЁЗ ЖЕТДИРИРГЕ 1. Бир затха къараргъа. 2. Бир затха жашырын къараргъа. 3. Сюйген кёз бла къараргъа (бирсилеге эслетмей). 4. Бир затха къарай тур, эс бур деген тилек.

КЁЗ ЖЕТЕР ЖЕР Узакъ болмагъан, жууукъ жер.

КЁЗ ЖУМАРГЪА 1. Кёзлерин къысаргъа (аз-маз). 2. Ёлюрге.

КЁЗ ИЕРГЕ (жиберирге) Къараргъа.

КЁЗ ИНЖИЧА Бек таза, ариу, сыйлы зат.

КЁЗ КЁРЕ Хар ким да къарап тургъанлай (бир иш болургъа).

КЁЗ КЁТЮРЮРГЕ Кёрюрге, иги-аманны ангыларгъа, тюшюнюрге.

КЁЗ КЪАБАКЪЛАРЫ КЕРИЛИРГЕ (масхара) Кёзлерин кенг ачаргъа.

КЁЗ КЪАКЪГЪЫНЧЫ Бек терк.

КЁЗ КЪАКЪМАЗГЪА 1. Къоркъмазгъа, таукел къараргъа. 2. Ишни арсар болмай, къысха этерге. 3. Арталлыда жукъламазгъа, бир затдан къарамын айырмазгъа.

КЁЗ КЪАМАТЫРГЪА 1. Бек ариуду деген магъанада. 2. Бир зат жылтыраргъа.

КЁЗ КЪАРАМ Адамны оюму, акъылы, жашауну ангылауу.

КЁЗ КЪАРАНГЫ ЭТЕРГЕ Бир ишни мыллык атып, къадалып этерге.

КЁЗ КЪАРАРЫ БОЛУРГЪА Адамны жан аурур адамы, къаршы жууугъу, тенги болургъа.

КЁЗ-КЪАШ БЕРМЕЗГЕ (тешмезге, тюерге) Биреуню айтханын, ишин онгсунмазгъа, анга жарыкъ тюбемезге.

КЁЗ-КЪАШ ТЮЕРГЕ Мангылай жарыкълыгъы, ачыкълыгъы болмазгъа.

КЁЗ-КЪУЛАКЪ БОЛУРГЪА Адамны, затны юсюнден къайгъырыргъа, болушургъа.

КЁЗ КЪЫСМАЗГЪА (къысдырмазгъа) къара: КЁЗ КЪАКЪМАЗГЪА (3.) Арталлыда жукъламазгъа.

КЁЗ СУУ ЭТЕРГЕ Жиляргъа.

КЁЗ СУУЛАРЫН ТЁГЕРГЕ Адам жиляргъа, сытылыргъа.

КЁЗ ТАШАГЪА КЕТЕРГЕ Киши кёрмез жерге кетерге.

КЁЗ ТОЙМАЗГЪА Ариу затха къарап турлугъунг келгени.

КЁЗ ТУТМАЗ [терклик] Бек терк.

КЁЗ ТУТХАН [жер] Бек узакъда деген магъанада.

КЁЗ ЮСЮНДЕ КЪАЛЫРГЪА Унутмай турургъа.