Чегем ауузну тас болгъан эллери

Ахыры. Аллы 1- мартда басмаланады.

Жуууннгу

Бу эл Жуууннгу сууну сол жанында орналгъанды. Къулийланы Къайсынны анасы да андан болгъанды, эсгериулеринде ол аны юсюнден былай жазгъанды. «Анам Узейирхан тау бийикде орналгъан Жуууннгудан эди. Ол Чегем ауузунда эм ариу элледенди. Мени эсимдеди, жолу тик болгъаны ючюн, ары ёгюз арбала бла баралмагъандыла, керекли затланы атланы, эшеклени сыртларына салып элтгендиле».

 Жуууннгу бийикде орналгъаны, жолу да къыйын болгъаны ючюн, жауун жауса, жолу, ырхы келип, кёп кере бузулуп тургъанды. Алай краеведле аламдан этилген карталаны тинтгенде, ары дери да ол тик жерде, 3000 метр тенгизден бийикликде, озгъан ёмюрледе эски шахар болгъанын айтхандыла. Анда эски юйлени мурдорлары да кёрюнедиле.

Элни атыны къуралыууну юсюнден бир къауум оюм барды. Бирле анда баргъан суу саулукъгъа хайырлы болгъаны ючюн, ауругъан къойланы да анда жууундуруп, сау этип тургъанлары ючюн айтылгъанды алай дейдиле. Алай аны бла байламлы таурух да барды.  Анга кёре, элни бийини бир ариу къызы терк-терк ол сууда жуууннганлай тургъанды. Аны эслеген адамла уа: «Ма биягъы жууунду», - деп айтхандыла. Андан сора элге Жууунду, ызы бла Жуууннгу дегендиле.

Бийикде орналгъан элде башланнган школ да ишлегенди. Анда биринчи устазла Тёппеланы Мухаммат бла Жабелланы Тембот болгъандыла.  Дагъыда анда Жаубермезланы жерлеринде межгит да къаланнганды, анда  Эннеланы Мураш бла Холаланы Молла эфендилик этгендиле, сабийлени арап тилге да юйретгендиле. Анда Жаубермезлары, Жолаблары, Къулийлары, Бечеллары, Боллулары, Габолары, Жарашыулары, Теуналары, Холалары, Чиммалары, жашагъандыла. Жарсыугъа, 1935 жылда коллективизация болуп, анда жашагъан юйюрлени Акъ-Топуракъгъа кёчюрген эдиле.

Тузулгу

Тузулгу бла Эл-Тюбю элни арасында беш километр барды. Ол Тузулгу сууну онг жанында орналып эди. Элни аты «тузлу» деген сёзден къуралгъанды.  Анда жангыз эки чанка тукъум Сотталары бла Гудулары жашагъандыла, бары да бирге тёрт юйюр болгъандыла.  Алай 1944 жылда анда жангыз Атталаны тукъумдан бир юйюр болгъанды. Жарсыугъа, 1930 жылда репрессия заманлада анда жашагъан тукъумланы байладан болгъанлары ючюн къыргъан эдиле.

Коллективизация ючюн огъарыда сагъынылгъан эллени адамларын барысын да Акъ-Топуракъгъа кёчюргендиле. Аны ючюн 1935 жылгъа ол бек уллу элге саналгъанды. Ол Чегем чучхурладан бийигирекде, Кёк ташсууну къатында орналгъан эди. Кеси да Огъары Акъ-Топуракъ бла Тёбен Акъ-Топуракъгъа юлешиннгенди.  Кёкташ сууну онг жанында Тёбен Акъ-Топуракъ, сол жанында уа Огъары Акъ-Топуракъ болгъанды.

 1959 жыллада П.Г.Аркитас археология экспедиция бла келгенлеринде, ол элни жерлеринде буруннгу заманда да эл жашагъанын белгилеген эди. Анда табылгъан къошунлагъа, адам сюеклеге кёре, алайда 10-12-чи ёмюрледе да уллу эл орналгъанын белгилеген эдиле.

Элге Акъ-Топуракъ деп ол жерге кёре аталгъанды. 1937 жылда уа анда жетижыллыкъ школ ачылгъанды, анда биринчи устазла Валентина Константинова, Жабелланы Тембот, Тохаланы Хажибекир, Нанаш Сурамов, Газаланы Хызыр да окъутхандыла.

Чегемлиле иш кёллюле, берекетлиле болгъанларыны да энчи чертирчады. Ол заманнга кёре ала ийнекле, къойла, атла, ёгюзле, эчкиле тутхандан сора да, бал чибинле жайгъан устала болгъандыла. 1931 жылда колхоз къуралгъанында, беш тау эл ары 2800 уллу мал, 18560 къой бла 500 ат берген эдиле.