Маданиятыбызны терен тамырлы къыйматлары

Буруннгу фольклорубузну тамырларыны, теренлигини юсюнден кеси заманында филология илмуланы доктору Малкъондуланы Хамит кёп магъаналы илму-тинтиу ишле жазгъанды. Ол ишле тарых, адабият, маданият жашауубузну бютюн бай этип, бизни кесилигибизни сакълауда ата-бабаладан жетген ышаннгылы мурдор ташыбыз болгъанын кёргюзтюп ёхтемлендиредиле. Ол къыйматланы болгъанлары магъаналыча, ала бла байламлы илму-тинтиу ишле да тюз алайдыла. Малкъонду улуну «Буруннгулу эски жырла» деген материалы да бизни эрттегили дунияларыбызгъа къайтарып, анга тюшюнюрге онг береди. Ол материалдан сейир юзюклерин хазырлап бюгюннгю номерибизде басмалайбыз

Дуния фольклористика илмуда, алимле айтханнга кёре, бек эрттеден келген жырлагъа уучулукъ бла байламлы чыгъармала саналадыла. Ала бизни фольклорубузда энчи эм сыйлы жерни аладыла. Аланы жыйыу, басмалау эм тинтиу XIX ёмюрню ахырында башланнганды. Ол чыгъармаланы асламысы халкъдан 1950-1970 жыллада Къабарты-Малкъар илму-излем институтуну ишчилери Бёзюланы Ахмат, Отарланы Саид, Сотталаны Ахия, Холаланы Азрет, Тёппеланы Алим эм Шахмырзаланы Саид болгъандыла.

1970-2000 жыллада фольклор чыгъармаланы жыйыу ишге алимле Танзиля Хаджиланы Танзиля, Рахайланы Анатолий, Журтубайланы Махти, Малкондуланы Хамит тири къатышхандыла. Институтну тышында да бир-бир эсли адамла ол ишни бардыргъандыла. Ала Таумырзаланы Далхат, Улакъланы Зейтун, Газаланы Исхакъ эм бирсиле эдиле.

Жылны кезиую бла байламлы малкъар-къарачай халкъ чыгъармаланы юсюнден бурун М.Ковалевский, В.Филоненко, Л.Лавров, Х.Лайпанов, А.Холаев, И.Шаманов, Т.Хаджиева да жазгъандыла. Бизни поэзиябызны акъсакъалы Шахмырзаланы Саид кесини назму китапларыны бирине «Таулуну календары» деп окъуна атагъанды. Поэт анда халкъдан жыйып алгъан фикирлени, оюмланы, заманны келлигин халкъда къалай бичиуню юсюнден назму хал бла жазады. Китапны баш магъанасы, Саид халкъдан айланы атлары къаллай миллет терминле бла жюрюгенлерин окъуучулагъа билдиреди.

Иш бла байламлы да энчи жырла бардыла. Аланы бир-бирлери жылны къайсы кезиуюнде да жырланады. Сёз ючюн, тиширыула жюн тарагъанда неда чепкен сокъгъанда «Инай», «Онай», «Анай», басханчыла уа «Киппай» деген жырланы жырлагъандыла, тикген кийимлери иги болсун, жарашдыргъан жюнлеринден, халыларындан айырма кийимле тигилсин деп.

«Долай» деген жырны асламысында гыбыт бла жау чайкъагъанда айтхандыла. Аны къауум макъамы эм вариантлары барды. Жыр Къарачайда, Малкъарда да сюйюп жырланнганды.

Хуна къаланнганда не юй ишленнгенде «Хуначыны жырын» айтхандыла. Ишлерин да бардыра, чыгъармагъа кеслеринден жангы сёзле да къошхандыла.

«Эрирей» деген бек белгили халкъ жырны уа, тёреде болгъаныча, жаланда кюз артында ёгюзлени жегип, сабан агъач бла мирзеу алыргъа жер сюргенлеринде айтхандыла. Бир эрттегили фольклор чыгъармалагъа, кёп тюйюл эселе да, мажюсюлюкден келген бир къауум сарнауланы эсгерирге тийишлиди. Ала «Бёрю ананы сарыны», «Айыу ананы сарыны», «Апсатыны сарыны», «Байдыматны сарыны» эм бирси чыгъармаладыла.

Малкъар-къарачай фольклорда бек эрттегили чыгъармалагъа кёк, жер, кюн, тенгизле, жулдузла къалай жаратылгъанлары, адамла жер юсюнде къалай жашап башлагъанларыны юсюнден терен миф магъананы тутхан фикирледиле. Аллай чыгъармала жаланда нарт эпос бла байламлыдыла. Сёз ючюн, «Тейриле бла нартла» деген таурух жаланда бизни кёлден чыгъармабызда угъай, саулай кавказ эм тюрк мифологиялада бек сейирлик миф таурухладан бириди.

Аны 1974 жылда Огъары Чегемде Шахмырзаланы Саид Геграланы Жамилядан жазып алгъан эди. Чыгъармада Кюн тейриси кюнню, Жер тейриси жерни жаратханларыны юсюнден айтады. Жер бла кёкню арасында Кюн тейриси Къайнар жылыуун, жарыгъын иеди, жерде адамла жаратыладыла, эм Жер тейриси анда берекетле битерча, жемиш, аш ёсдюрюрча оноу этеди. Суу тейриси да адамлагъа суу берирге оноу этеди. Кюн тейриси жерни жылытыргъа, Кёк тейриси – жауунла жаудурургъа дегендиле. «Кюн тейриси тейрилени башыды, оноучусуду», – дейди таурухда.

Фольклорну юсюнден филология илму айтханнга кёре, поэзия бла байламлы бек эрттегили чыгъармалагъа адам кесини сёзюню кючю бла къаллай да болсун аурууну тохтатыр ючюн, огъурсуз кийик, юй жаныуарлагъа айтханларын этдирир ючюн, жауун жаудурур ючюн, Ай не Кюн тутулгъанда аланы эркин этер ючюн, малланы бир-бирлерине къошханда иги тёлю болсун эм алача кёп затлагъа жораланып фитна тёре-адет алгъышла саналадыла.

Аллай чыгъармала жай, къыш деп къарамай, жылны къайсы кезиуюнде да айтылыргъа боллукъдула. «Алгъыш» деген сёз тюрк маданиятда бек эрттеден келген терминледен бириди. «Алкышла – бурундан келген халкъ поэзия жанрды, сёзню кючюне уллу магъана берген, тилек эм ариу сёз бла ишде, жашауда жетишимлеге жетер мадарда айтыладыла. Алтай халкъны фольклорунда бюгюннге дери да кёмеден, чечекден, кёз ауруудан, эси аугъандан сакълар ючюн алкышла жюрюйдюле», – деп жазады белгили алтайлы алим С.Каташ.

Малкъар-къарачай халкъ поэзияны бек эрттегили сёз маданиятына, жаз тил бла жюрюген «жилян алгъышла» саналадыла. Ала халкъыбызны къайсы ауузунда, элинде да жюрюйдюле. Ол чыгъармала, жарсыугъа, кеч жыйылып тебирегендиле, нек дегенде, аланы ачыкъ айтыргъа жарамагъанды. Болсада, аны бла байламлы бир къауум хатлагъа эсибизни энчи бурмай жарамаз. «Жилян алгъышла», халкъ поэзия чыгъармача, Чегем ауузунда жашыртын айтылса да, бир-бир тукъумланы Чегем ауузунда энчи жилян алгъышлары болгъандыла. Сёз ючюн, «Газаланы жилян алгъыш», «Акайланы жилян алгъыш», бирси чыгъармалача, жаз тилде айтылгъандыла эм ол энчи поэзияны сёзлерин жаланда Газаланы неда Акайланы адамлары билип болгъандыла. Аладан сора да халкъда жилян азапдан сакъларча, ол хата келтиралмазча кёп алгъышла жюрюгендиле.

Сёзлери бек эртте заман бла байламлы болгъан эм бурун заманнга кетген Уллу Малкъарда жюрюген «жилян алгъышладыла». Аланы бир-бирлерини сёзлери арталлы да ангылашынмайдыла.

Алай заман бу чыгъармалагъа да тюрлениуле салгъанды. Биз 1980 жылда халкъда жазгъан текстледе кёп жангылыкъла, назму халгъа ушагъан, рифмалары ариу айтылгъан, метрика жиклери бир-бирлерине тап келишген чыгъармалагъа да тюбегенбиз. Ол тюрлениуле, эшта, кеч киргендиле текстлеге.

Бу хыйны-тилек алгъышланы жилян адамны не малны къабып къыйынлыкъ салса, окъуп болгъандыла. Жашаулу адамла айтханнга кёре, алгъышны сёзлери ауругъан адамгъа, малгъа да болушхандыла. Кёпген жери чёкгенди, асламысында иги болгъанды.

Чегем ауузунда «жилян алгъышланы» билгенле эм биз жазып алгъанла Аккайланы Ханафий, Гыллыланы Лейля, Элбайланы Бакуш, Жаникаланы Лейля, Къалабекланы Маржан, Тохаланы Фатимат, Тохаланы Къазий, Кётенчиланы Хызыр, Аттакуланы Харун эм башхала болгъандыла. Аллай устала Малкъарда да, Къарачайда да болгъандыла.