Миллетни тин хазнасын сакълай

Быйыл болуннган ишледе, айхай да, миллет магъаналы, эсде къаллыкъла аз тюйюлдюле. Аллайлагъа бара тургъан жылда чыкъгъан ахшы китапланы да санаргъа боллукъбуз. «Бек иги саугъа – китап», – деп, биз жаш заманлада алай айтыучу эдиле. 

2023 жылда чыкъгъан китапланы араларында авторлары дуниядан кетгенден сора аланы ишлери тас болуп къалмасын деп, ол затха къайгъыргъанла толтургъан ишле да бардыла.  

«Мухтар Кудаев. Наследие предков» деген китап миллет хазнабызны сакълагъан чыгъармаладан бириди. Аны миллетге саугъа этерге Къарачай-малкъар регион маданият советни председатели Жабелланы Лидия сюйгенди. Бу ишни магъанасына мындан арысында да багъа берирге къолундан келликле болурла, мен а аны не уллу саугъадан да сыйлыгъа санайма. Бюгюн, миллет эсни, миллет сезимни ёсген, айныргъа талпыгъан кезиуюнде, аны къыйматы бир эсе, бара тургъан заманлада уа минг боллугъу хакъды. Миллетни миллет этген, халкъны халкъ этген шартладан толуду китап.

Къудайланы Мухтарны атын эшитгенибизлей, аны халкъыбызгъа этген саугъасы – миллет ёхтемлигибиз, «Балкария» атлы Къырал фольклор-этнография тепсеу ансамбль келеди кёз аллыбызгъа. Ол аны башламчылыгъы, ахшы адамларыбызны тирнекликлери бла къуралгъанын унутмайды жамауат. Алай а андан сора да кёп иш этгенди Мухтар. Жылла бла айланып, элден-элге жюрюп, соруп, сурап, излеп, эрттегили малкъар тепсеулени, адетлерибизни, тёрелерибизни, ийнаныуларыбызны, тилеклерибизни, ата-бабаларыбыз кийген кийимлени, ала хайырланнган иш кереклени, тукъум тамгъаланы, кюн-ай-жулдуз белгилени эм кёп башха халкъ хазнабызны, бизни буруннгу маданиятыбызны, жашау халыбызны, къууанчларыбызны, жарсыу кюнлерибизни да инжи минчакъланыча жыйгъанды. Аны ма бу Жабелланы Лидия къыйын салгъан китабына ол затла киргендиле.

Жаш эди аланы жыйып башлагъанда, къарт эди, арыгъанда. Ауруп, къарыусуз болуп бара, ашыгъа эди Мухтар ол жыйгъан затларын басмаларгъа. Жукъа китапчыкъла этип чыгъара эди, жашла, къызла болушуп. Былайда «Минги-Тау» журналны аллай онгу болуп, аны баш редактору Додуланы Аскер, ол ишлени магъаналарын алдан ангылап, Мухтар жыйгъан хазнала дуния багъасы болгъанларын билип, ол жумушакъ тышлы, дефтер маталлы китапчыкъланы кеси хакъына чыгъарып тургъанды. Алай а аллайла махтау излемей этедиле асыл ишлерин, ма ол себепден кёпле бу шартны билген да этмейдиле. 

Ол ишлени барысын да жыйып, тынгылы китап этерге деген акъыл эрттеден жюрюгенди. Аны тынгылы этип, магъаналы ал сёз да жазгъан а Мухтарны юсюнден «Он подарил нам радость» деген китапны да жазгъан антлы шуёху Жабелланы Лидия болгъанды. Аллында Мухтарны юсюнден сёз айтханланы араларында тарых илмуланы кандидаты Владимир Шевчук, филологияны доктору Нина Шогенцукова, искусствоведенияны кандидаты, Татарстанны искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу, Къазанда Н. Жиганов атлы къырал консерваторияны доценти Геннадий Макаров, журналист китап басмачы Мария Котлярова да бардыла.

Китапны биринчи бёлюмю малкъарлыланы бла къарачайлыланы тепсеу санатларына аталады. Анда отузгъа жууукъ тепсеу суратланадыла: «Тюз тепсеу», «Жортууул», «Тёгерек тепсеу», «Къысыр», «Сандыракъ» эм башхала. Къарачай-малкъар халкъны тепсеу санатларыны  юсюнден Октябрь революциягъа дери жазгъан авторланы айтханлары да келтириледиле. Бу шартланы излей, Мухтар ненча китапны тинтгенин санагъан къыйынды. Андан айтады халкъыбыз: «Илму бла кюрешген ийне бла кёр къазгъан кибикди», – деп. Бош сёз болуп къалмай, хар бир айтылгъан зат къайда жазылып болгъаны да белгиленеди мында. 

Сора бизни тепсеу санатыбызны ызы нарт эпосдан ызланнганын да чертеди Мухтар, нарт таурухладан юлгюле келтире. Мажюсю заманлада тепсеуню кесини энчи магъанасы болгъанын, ол адет-тёреге айланнганын да ангылатады автор. Уучулукъда «Аштотур», урунууда «Долай», «Ийнай», «Ындырбай», ийнаныуда «Гюппе», хорлам, махтау бла байламлы «Гоппан», «Ант», «Хычауман», «Жортууул»эм башха тепсеуле тейрилеге ийнаныу бла байламлы болгъандыла. Дагъыда «Сандыракъ», «Къол жаулукъ», «Жюзюк оюн», «Теке» дегенча оюн тепсеуле да болгъандыла. Автор аланы вариантларын да береди. Уучулукъну юсюнде энчи тохтайды. Бу бёлюмде тепсеуле бла байламлы нарт сёзле эм нарт айтыула келедиле. 

Экинчи бёлюм «Эрттегили къарачай-малкъар той» деп алайды. Анда къыз бла жашны тюбешиулеринден башлап, аланы бир юйюр этгинчиге дери, этгенде да эртте не ишле болдурулгъан эселе да, ала суратланадыла. Аланы бир къаууму бюгюн да сакъланады. Хар бир шартны магъанасы да ангылашынады. Жашла, къызла этген оюнла да суратланадыла. Сёз ючюн, «Шинтик оюн», «Къол жаулукъ», «Къол къапла» д.а.к. Къызны бла жашны сёзсюз ушакълары да – тепсеуде белгиле. Къызгъа келечиле ийгенден башлап, жангы келинни шауданнга чыгъаргъаннга дери барды анда. 

Ызы бла, бала туугъанда, къыз сабийни бла уланны къалай юйретгенлери келеди. Сют жууукълукъну, къонакъбайлыкъны юслеринден да айтылады. Былайда сабий оюнла, тепсеуле, сабийлени тюз юйретиу бла байламлы нарт сёзле бла айтыула саналадыла.

Китапны бек аламат бёлюмлеринден бири «Малкъарлыланы бла къарачайлыланы халкъ кийимлери» дегенди. Анда нартланы заманларындан башлап халкъыбыз жюрютген тиширыу (кемисхан, кенг женгли, къабышхан, къанатлы, къанкъаз, къапталлы, къатапа, къол чапыракълы, къоллу, къысха женгли аба, кюбе, накъыш, мёлек, оюу кёлек, тонлу, тухтуй, узун чапыракълы д.а.к.), эр киши кийимле саналадыла, аланы неден этилгенлери, не болумда кийилгенлери, суратлары да бардыла. Былайда халкъыбызны къаллай маданият институту болгъаны ачыкъланады. 

Ызы бла бизни ашларыбыз, сауутларыбыз, иш кереклерибиз, ала бла байламлы тёреле да келедиле. Жангыз шорпаны алсакъ окъуна, аны жыйырма тогъуз тюрлюсюн санайды Мухтар. Ундан этилген ашланы да алай. Бу затла бла байламлы нарт сёзле, айтыула да келедиле. 

Бёлюмде агъач ишле бла кюрешгенни, тирменчини, шапаны, башха усталаны къылыкъ хунерлери да айтылады. 
Кезиулю бёлюм а уучулукъгъа бла уучуланы тиллерине, ала жюрютген кереклени тюрлюлерине, табыннган тейрилерине, уучулукъ бла байламлы ийнаныулагъа, ырыслагъа, жер атлагъа, оюнлагъа аталады. 

Китапда дагъыда халкъыбызда Ата журтну къоруулаучуну юйретиуге аталгъан, аскер оюнладан, эришиуледен, аскер сауутладан (сюнгю, балта, керох, ушкок, садакъ, от орун, токъмакъ, гебох бичакъ, чанчхыч, гида…) хапар айтхан бёлюм барды. Жашау журтланы, аланы жасалыуларындан, юй керекледен, ташладан да хапар аллыкъды окъуучу. 

Китапны ахырында Республикалы Т. Мальбахов атлы миллет библиотеканы баш библиографы Махийланы Азиза Мухтарны аты бла байламлы – ол кеси жазгъан, аны юсюнден жазылгъан ишлени тизмесин береди. Бу сейирлик жыйымдыкъ Тёппеланы Алимни «Шуёхума сёзюм», Журтубайланы Махтини «Къарачай-малкъар халкъ хореография» деген статьялары бла бошалады. 

Ма быллай сейирлик саугъа этгенди бизге Къудайланы Мухтар, дуниясын алышхандан сора да. Аны къайгъысын кёргеннге эмда къыйынлары кирген жашлагъа да энчи ыспас.