Ол ашхамда жаннган жулдузлай эди

Ахыры. Аллы 19 октябрьде басмаланады.

Миллет Орта Азиядан журтуна къайтханында, Семен улуну жырчы болгъаны, къыралгъа махтау этген жырлары унутуладыла. Къуллукъчула къартлыкъ жашауун кюнсюз этедиле. Ол кюнледе жырчы баш салгъан жерлени бири, ана жууугъу Сюйюнчланы Азаматны, жазыучуну, юйю, Алийланы Баблашны жашы Умарны, ректорну, кабинети болгъанды.

Кёчгюнчюлюкге къайта айтханда, ол жыллада жырчыны хар айтхан сёзю ёлюмге, артыкълыкъгъа «бой бермейик, тёзюмлюлюкню» танытайыкъ, бири бирибизге дагъан болайыкъ деп чакъырады. Кёп адамла, миллетге жетген артыкълыкъгъа чыдаялмай, Сталиннге письмо жазадыла. Сымайыл ол ишни эталмагъанды, къара танымагъаны себепли болур, огъесе бачаманы ким болгъанын ангылагьанмы этген болур эди. Ол Аллахха таяна жырлайды, ызына къайтырына ийнанып, журтун сагъыннганлай турады:

Эшит, Аллахым, тилек сёзюмю,

Къызгъанма бизден насып юлюшню!

Къайтыу насыпны бер къартха, жашха.

Тюк чыгъар кибик тёнгереген ташха.

Терсни терслигин, тюзню тюзлюгюн!

Къарачайлыгъа тапдыр тыпырын...

Къойма бу жерде аны къабырын!..

Насып болуп, миллетле журтларына къайтадыла. 1957 жыл къарачай миллет сюрюлгенледе биринчи болгъанча, келгенледе да биринчиди. Юй ишлеген балта эшикде къалады. Огъарыда белгилегенибизча, Сымайылны келгенден сора сыйын кёрмейдиле, жазгъанларын басмаламайдыла. Этген жырларын, ала аныкъыла болмагъанча этерге излейдиле. «Минги тау» жырны халкъ жыр деп жырлайдыла. Этилиннген артыкълыкъ зор тиеди жырчыгъа. Ол кеси шарт айтады аны юсюнден:

Манга келгенед аллай бир кезиу:

Жумлай аламгъа айтдым сёзюмю,

Къарачай тилни сыйлы этдирдим,

Къарачай жырны кенгнге эшитдирдим.

Алай а не келсин - жазыу бурулду,

Учхан къанатым сынып къуюлду,

Бош ышаннганем жазыу жибине,

Тёнгереп тюшдюм аякъ тюбюне.

Мен шайтан желде бурулгъан зыгъыр,

Жазыу тирменде эзилген бюртюк...

Къыйыным - халал, кесим а - харам,

Бырнак этдиле кючлюле, тюртюп.

Бир кёл басханым жап-жангыз бир зат:

«Жырчы Сымайыл» халкъ атагъан aт,

Ёлюп кетсем да, ол атым къалыр,

Халкъ ауузунда жырым сакъланыр.

Алтмышынчы жыллада РСФСР-ни жазыучуларыны таматасы Леонид Соболев Баш Советге депутатха сайланыргъа кандидат болады Къарачай райондан. Аны ышаннгылы адамы Хубийланы Магомет жазыучуду. Ол да, Азамат да Соболевден тилейдиле, Сымайылны литературагъа къайтарыргъа излеп. Соболев кесини биргесине Къайсын Къулийни, Кугультиновну алып, Сымайыл ол заманда жашагъан Къызыл-Октябрь элге барадыла. Акъсакъал къолундан келгенча алагъа къонакъбайлыкъ этеди. Келген къонакъла жырчыны жырлатып да тынгылайдыла.

Ол «Анам» деген жырын, «Минги тауну», «Акътамакъны» айтады. Келгенле жырчыны фахмусуна тамаша болуп, кеси фахму, жашау турмушу уа къарыусуз болгъанын кёредиле – бар байлыгъы жер полу бла саман юйю, эшек арбасы. Къайгъырыргъа керекди деп, обкомгъа барадыла. Обкомну секретары Николай Лыжин, бу «къара чей» атылгъанладанды деп, эс бёлюрге излемейди.

Къара чёпге урулгъанланы тизгининде тургъанлыкъгъа, Сымайылны таныгъанла, анга тюбеп сёлешгенле, болушханла сыйлы иш этгеннге санагъандыла кеслерине. Къырал харам этгенликге, жырчыны ауазын эшитир ючюн жашыртын халда меулютлеге чакъырып тургъандыла.

Бюгюн да аны жырлары айтылгъанлай турадыла. Миллет тойлада жаш тёлю «Акътамакъны» жырлап башлагъанды. Аны харам этгенлени киши да атларын сагъыныргъа излерик да тюйюлдю, кеслерине сый къоймагъандыла ол къуллукъчула. Сымайыл а къуру Къарачайны, Малкъарны, тауланы ауазы тюйюлдю, ол ёмюрлюк заманны жырчысыды.

Мен жырчы Сымайылны эки кере кёргенме. 1969 жылда элден Черкесск шахаргъа барыргъа деп, автобусха миндим. Адам кёпден, бёчкеге тюшген чабакълай барабыз. Жёгетей-Аягъы шахаргъа жетерге, ким эсе да кимни эсе да аягъын басып дауур чыкъды. Тюйюшген къой, сюелип келген къыйын болгъан жерде керексиз къымылдау башланды. Бу заманда ким эсе да, артында келгенлени бири, бир ариу хырхаракъ макъам бла жырлап башлады. Дауур тохтады. Хар ким шум болдула. Бираздан адамланы асламысы тюшдю. Автобусну артында шинтикге ортуруп келген, юсюнде акъ чепкени, белинде кюмюш белбауу бла бир кишини бети ачылды. Олтургъанланы кёбюсю андан кёзлерин алмайдыла. Ол ашхамда жаннган жулдузлай эди. Бир остановкадан ол да тюшдю.

Черкесск шахаргъа баргъанымы унутуп, ол тюшгенинде, мен да ызындан болдум. Акъылман адам мени жютю къарагъанымы эслеген болур эди, мен къатына барыргъа, мен жырчы Сымайылма деп, кеси салам берди. Къысха заманны ичине кёп хапарын: «Минги тауну» сёзюн, макъамын къалай жазгъанындан хапарлы этди. Энди манга къобузчулукъ этгенле жырларыма ие болургъа излейдиле деп, кёлкъалдысын да ачды. Ма бу халда танышхан эдим закий жырчы бла мен.