Сагъышы да, алгъышы да – Ата журту

Аллай адамла боладыла дунияда – кёзлеринден, сёзлеринден да жарыкълыкъ кетмеген, таза ниетли, ариу жюрекли. Беппайланы Азнорну жашы Муталип, назмучу, Къабарты-Малкъарны халкъ поэти аладанды.

Ол 1949 жылда Къазахстанда туугъанды. Орта школну Яникойда бошагъанды. Москвада Адабият институтда билим алгъанды. Малкъар театрны адабият бёлюмюнде, комсомолну обкомунда, телевиденияда, «Нюр» журналда, «Заман» газетде ишлегенди. Бусагъатда республиканы Жазыучула союзунда экинчиди.

Муталип бир къауум назму китапны авторуду: «Уяннган къаяла», «Эльбрус – белокрылая птица» (орус тилде), «Толкъунлу долай», «Элбруслу Малкъарым»…

«Уяннган къаяла» чыкъгъанда, акъ назмучулукъ бизге тёре тюйюл эди алыкъа… Артда уа жазарла келгенле, Европаны назму къурау тёресин юлгюге алып, къанатлы назмула. Муталипни назмулары энчидиле, алада назмучугъа хурмет этдирген сюймеклик барды: дуниягъа, адамгъа, эрттенликге, шауданнга, кырдыкга, чакъгъан терекге, жабалакъгъа… Адам улу сынагъан къыйынлыкъны ачыуу да, чегемли Къайсындан Виктор Харагъа, Гарсия Лоркагъа ётюп.

Назмучу поэзиягъа эрттеден байланнганын эсге алсакъ, Муталипни назму тизгинлерин башхаладан айыргъан тынч окъунады – аланы айтылыу халлары кесгинди, магъаналары уа – кенг. Бек биринчиден поэтни сагъыш этдирген не зат болгъаны китапдан-китапха туура болуп келеди - миллет тамырлары. Къыпчакъ тюзлеринде излейди ата-бабаланы ызларын Муталип.

Сёз ючюн, аны «Толкъунлу долай» деген китабын алсакъ, аны тематика ызын, магъанасын да къурагъан назмуланы асламысы: «Биз кимбиз? Не миллетбиз? Не халкъбыз? Къалай бла, къайда къуралгъанбыз? Не жерледен чыкъгъанбыз?» – деген соруулагъа жууап излеген оюмладыла.  Долай – ол, орус тилден кёчюрсенг, океанды – уллу суу. Аны толкъуну кимни къайры атмагъанды?! Долай Муталипни китабында жашау кесиди деп ангыларгъа керекди, баям. Табийгъат – адам кючю бла, белгисиз жазыуу бла, жюрек тебиую бла.

Муталипни узакъ кезиулени бетлерин ачыкъларгъа итиннгенин тарых поэмаларында кёрюрге боллукъду. Аладан бири «Кюл-Тегин» деген поэмады. Анда тюрк дунияны эски кюйлерин къайтаргъанча, алай эшитиледиле тауушла, кёзюнге кёрюнедиле ат жылкъыны букъулу ырхысы алып баргъан жолла.

«Ата-бабаланы тамырларына жоралап» деген поэмасында Муталип малкъар халкъны келген жолларын ызларгъа сюеди. Тарыхха, «Кюл-Тегиндеча», аны кёп сорууу барды. Баям, аланы асламысын бизни тамблабыз бла байламлы этип, поэт келир кюнню къайгъысы къачан, къайда жаратылгъанын, арта къарап, заманалада излейди. Миллетни халкъ этген неди? Тили, жери, дини, къылыгъы, адеби, ангы, эси, сора… бизге къанат жаялмагъан бирлиги. Муталип ол затланы юсюнден жазады.

Муталипни лирика жигити Ата журтха этген жыр кёзбаусузду, жюрекден келеди. Ненча тюрлю сёз табады автор Ата журтун суратларгъа! Аланы къысха, шатык тизгинлеге сала, жюрегини ашыгъышлы ургъанын сездиреди. Сюймекликденди ол. 

Миллетине, аны къадарына сакъ болгъан, аны тарыхыны теренине кирирге итиннген Муталип философия магъаналы назмула жазады («Теп, тепсе, шыйых Балкъар», «Тауларын кёрдю таулу»…)

Былай къарагъанда, Ата журтну, миллетини юсюнден ким жазмайды, аланы ким сюймейди дерге да боллукъду. Болсада хар кимни кеси сюймеклиги, аны юсюнден айтыр сёзлери, фикири, илхамы да башхадыла. Ол, жерин сюе, адамын да багъалайды. Ол затха шагъатлыкъ – Муталипни малкъар миллетни, саулай Кавказны да, белгили къыл къобузчусу, закийлиги бла халкъына къуллукъ этген Абайланы Солтан-Бекге атагъан назмусу.

Адамны адамлыгъын биллигинг келе эсе, аны устазына ыразылыгъын сура. Ол жаны бла Муталипни эслилигин энчи чертирге керекди. Алгъаракълада Муталипни юсюнден телевидение бериу этген эди. Чегем ауузда айлана, Муталип кесини юсюнден угъай, Къайсынны юсюнден айта эди кёп сейир зат.  Аны Къайсыннга аталгъан назмусу уа кёз жаш чыгъартмай къоймайды. Ол аны бек терен кюйюдю, жюрек сёзю. Айхай, адам улу хорлатхан ёлюм кимге да хакъды. Ол уллу, гитче, фахмулу, фахмусуз деп айырмайды.

Мен кетсем – келирле башхала,

Сен кетсенг – абыныр жырыбыз…

Чегемли акъылман.

Уллу поэтни таукел сёзю бюгюн да биргесине болгъан Муталип Ата журтун, халкъын Къайсынча сюйгени сейирмиди?

Муталипни «Кюйгенлени тюшлери» деген назмусу кюйдю. Поэтни Равесбрук концлагерьни тузакъларына аталгъан кюйю. Къаллай бир заман кетсе да, зорлукъ, артыкълыкъ сынай, дуниядан кетген тиширыуну, сабийни, къартны аллында биз, жашап тургъанла, бир уллу терслик этгенча, кесибизни гюняхлылагъа санайбыз. Мингле бла кюйген жанла, мутхуз мияланы ары жанындан къарагъанча, жашайдыла бизни биргебизге, поэтлени тизгинлеринде кеслерин излей, художниклени бояуларын мутхуз эте, музыканы мудахлыкъгъа бёлей, эсгериулени дауурлу, даулу бешикде ынычхата. «Къайтарыгъыз мени адамлыкъгъа ийнаныууму»… – деп тилейди, даулайды Муталипни лирика жигити. Эркинди. Ийнанмасанг, къалай жашагъын дунияда

Беппайланы Муталипни назмучулугъу башхалагъа ушамагъаны бла поэтни оюмун да башха кёргюзтеди. Эркин назму къурау амал бла (верлибр) бюгюн кёпле хайырланадыла. Муталипни поэзиясы ол тюрлю къуралыуда эрттеден келеди. Сёз ючюн, аны бек биринчи назмуларындан бирин алайыкъ:

Чал…

Чал, чалгъычым,

Чал…

Чал болгъунчу,

Чал…

Чал болсанг да,

Чал…

Назмуну къуралыу халы тынч барады, нек десенг аны гыллыу энчилиги поэтни ауазына окъа чалыу болуп келеди. Муталип бир заманда да кюрешмегенди башхалагъа ушаргъа, белгили поэтлени эниклерге.