Малкъар тилни айнытхан инсанларыбыз

Ахыры. Аллы 21 августда басмаланады.

20-чы жыллада тюрк тилли миллетлени жазмаларында, айтыуларында да «литература», «культура», «искусство» деген терминле аланы лексикаларына алыннган эдиле. Артда уа ол миллетлени кёбюсю аланы «адабият», «маданият», «инжесанат» деген терминлеге айландыргъан эдиле, бу терминлени араб тилден алып. Сёз ючюн, кечирек заманнга дери да Азербайджанда «Культура ве искусство» атлы журнал чыгъып тургъанды. Артда уа азербайджанлыла ол журналгъа «Маданият ве ин­жесанат» атагъандыла. Бизни тил орус тил бла артыгъыракъ жууукълашханы себепли, тилибизге жангы терминле орусчадан кёбюрек киредиле эм тилибизге жарашып къаладыла. Андан болур ал кезиуледе жазыучу башда сагъынылгъан араб терминледен эсе орусчаларын сайлагъаны: «литература», «культура», «искусство». Бу терминле жашауда кёп айтылынып тургъанлары себепли, тилибизге хор бла кийирилмейдиле, кеслери аллына сёз байлыгъыбызгъа тизилип къаладыла. Кюч бла, биреуню энчи оноуу бла кирген сёз тилибизде тамырланмайды. Аны халкъ жюрютюрге сюймейди, ана тилге аны эркин къошмайды, аны бырнак этеди.

«Ана тилибизни юсюнден оюмларым» деген статьясыны бир кесегин келтирмей болмайма. Анда Берт башда айтылгъан затлагъа да эс бурады: «...мен ана тилибизни окъутуу халкъыбызгъа къалай сингнгенини, аны биринчи устазлары кимле болгъанларыны юсюнден бир къауум затны айтыргъа умут этеме. Андан сора да бизни шёндюгю жазыуубузда болгъан бир къауум жартылыкъланы да эсгерликме. Жартылыкъла, жангылычла уа аз тюйюлдюле. Болсада, чинг алгъа тилибизни жазыу историясын эсгерейик.

Бизни тилибиз кимни тили болгъанын тохташдырыргъа керек эди да, Нальчик Окрисполкомда аны юсюнден сёз баргъанда, Исполкомда белгили таулу башчыладан бири – Ностуланы Юсюп – айтады: «Беш да тау элде бек кёп адамы болгъан эл Малкъарды. Да алай болгъаны себеп­ли, таулу халкъгъа «Малкъар» деп атасакъ тийишлиди». Ол оюмгъа уа Калмыков да (Исполкомну председатели), Исполкомну бирси членлери да ыразы болгъандыла. Алай бла беш да тау элге «Малкъар» атап къойгъандыла. Къабарты бла Малкъар Тау республикден айырылгъандан сора уа, экиси да бир ауукъгъа энчи-энчи областьла болуп турадыла, артдаракъда уа ала, бирге къошулуп, бир автоном область – Къабарты-Малкъар автоном область – болуп, эл мюлкню, культураны, битеу да халкъ жашауну бирча къурап, жангы жашауну бардырадыла.

Жангы жашауну, совет жашауну биринчи уллу ишлеринден бири уа – мюлкюнден сора да, культурасы бла бирге халкъны окъуулу этиуню, суратлау литературасын, аны бла бирге уа жазыуун айнытыуну къолгъа аладыла. Ол эки да уллу ишни айнытыуда уа биринчи ара жумушну Ленинчи Окъуу Городокну оноучуларына, устазларына да борч этедиле. Ол заманда би­ринчи борч жахилликни жокъ этиу эди. Биринчи лозунг: «Жахиллик къорасын!» - деп эди. Ол ишде махтаулу иш этгенлени саугъаларгъа «Жахиллик къорасын!» деген белги да чыгъаргъан эдиле. Аны ёшюнлерине тагъып, махтаулу жюрютгенле да бек кёп эдиле.

 Аллайланы алчылары уа Городокну учительлери эдиле (ол заманда «устаз» деген ат жюрюмей эди). Жахилликни къоратыр ючюн, элледе энчи юйледе «ликбезле» ачылгъан эдиле. Мен да, Городокну учительлеринден бири болгъаным ючюн, аллай ликбезде да ишлеген эдим. Аллай ликбезледен биринчи кере бирин Акъ-Сууда Бачиланы Кичиняуну, андан сора уа Созайланы Хусейни, ючюнчю кере уа Бачиланы Исмайылны юйюнде ачхан эдик. Ликбезге жюрюгенле уа хар ингир сайын тамата тёлю эди. Ала бла бирге къартла окъуна жюрюй эдиле. Ары келалмай, окъургъа уа сюйюп тургъан къартыракъла окъуна юйлеринде тургъанлай, къол салыргъа юйрене эдиле.

Ликбезледен сора да, совет власть сабийлени окъутургъа да, элле­де, шахарлада да школла ишлеуню къолгъа алгъан эди. Ол замандагъы Къабарты-Малкъар Совнарпросну председателини орунбасары Энейланы Махмут, Къарачайгъа барып, андан школчула окъургъа школ учебникле келтирген эди. Ол учебникни аты эсимдеди: «Кюч – бизде, жер – бизде» – деп эди. Ана тилде литература бизден эсе Къарачайда алгъа башланнган эди. Болсада, школлагъа дерсликлени чыгъарыуну биз да къолгъа алгъан эдик. Ол ишни къолгъа алгъанлада асламы арабча окъууу болгъан адамла эдиле: Отарланы Саид, Шахмырзаланы Саид, Улбашланы Ахмадия, алай айтханыма айып этмегиз, – мен да.

 «Малкъар антропонимика сёзлюкню» уа Берт 1974 жылдан бери кеси тыйып тургъанды. Оза тургъан башха ашыгъышлы ишлери антропонимика сёзлюкню бир жанына салдыртадыла. Жашагъан кезиуюнде ол анга жангыдан къараргъа бошамай тургъанды. Алай 1633 адам атдан къуралгъан антропонимика сёзлюкню, биз ангылагъандан, магъанасы аз тюйюлдю, аны халкъгъа хайырлылыгъыны юсюнден алимле эм ишчи адамла да оюмларын айтып билдиргендиле. Аны алайлыгъына бир къауум юлгюле келтирейик. «Бу иш бек къыйматлыды, – дегенди филология илмуланы доктору Отарланы Исмаил. – Бу лексикографияны жорукъларыны мурдорунда тинтилип ачыкъланнган, малкъар антропонимикада биринчи сынауду». Тарых илмуланы до­ктору Г.Х. Мамбетов айтханнга кёре, «автор бек магъаналы, бек керекли иш этгенди».

Алимле да ол заманда Бертге тутхан ишин эки бёлюмге юлеширин айтадыла: биринчиден «Малкъар антропонимика сёзлюкню» басмадан чыгъарыу. Келлик заманлада Гурту улу Берт акъсакъалны «Малкъар антропонимика сёзлюгюн атын эсгере, жаш алимле ономастикада кёп да темаланы сюзерле, анда кёп да соруулагъа илму тил бла жууап этерле деген ышаныу да жюреклени жылытханлай турады.