«Халкъым, санга сюймеклигим уллуду»

Байрамукъланы Фатиманы чыгъармачылыкъ жолу мени кёзюме иги да тепленнген, теренине жауун ётмеген, кюнден толу жаяу жолчукъча кёрюнеди. Тёгереги уа – тау гюлле. Мен аны уллу жолгъа да ушатыр эдим, алай фахму бийигине жаланда кесинг салгъан жаяу жолчукъ элтеди.

Хар не да сабийликден, ата-анадан башланады. Анады къанагъан тобугъунгу жуууп, байлап, башынгы сылай, кесине тартып, ариу айтхан. Андан ариу сёз ким эшитир дунияда, алгъа тобукъ, артда жюрек жараларыбызны сау этген?! «Анам, сенсе жырым», – дейди Фатима, къууанч кюнюнде, бушуу кюнюнде да таяныр къадамасына.

«Сен манга ышардынг» деген бёлюмде Фатима дуния аналаны сюймекликлерин бирлешдиргенди. Аны бети энчиди: сайламайды, сурамайды, тохтамайды, тауусулмайды, алдамайды… ёмюр-ёмюрлеге биргенге айланады. Минг-минг жылладан бери келген сынауду ол.

Быллай сюймекликден туугъан назмула татлы, зауукълу болгъанларына не сёз! Сабийлиги кеси сабийлигими къайтаргъан назмучу къызны жюрек тебиуюн сеземе, ангылайма. Фатиманы «Туугъан кюнюмде» деген назмусу манга да, менича, киши жеринде туууп, Ата журтунда ёсген башхалагъа да жууукъду. Аначылыкъ этген къыргъыз амманы тилеги да бизге айтылады:

Анама: «Журтунга жол тапхын!» – деп,

Манга да: «Ал сёзюнгю ёз журтунгда айтхын!» – деп.

Ызы бла уа:

 «Туугъан элле экидиле санга, балам,

Артыкъ халал бол сен…» – дейди манга анам.

Эки да туугъан жери болгъан, бир ёмюрден бир ёмюрге атлагъан Фатиманы хар назмусу, хар сёзю да, фахмусу, хунери, жюреги, жаны да жашау бла айыралмазча байламлыдыла. Жашау а неди? – Тюненебиз, бюгюнюбюз, тамблабыз.

Ариулугъу кесине, халкъына да жау болгъан тау журтда жашайбыз биз. Фатиманы «Кеч тюбешиу» деген китабында «Шам Къарачай» деген бёлюм Ата журтубузгъа, миллетибизге махтау, алгъыш улан сёздю, къадарыбызны юсюнден сагъыш этдирген, тюненебизни ангылау, тамблабызны оюмлау («Жангы ёмюр», «О, шам Кавказ», «Халкъыма»…).

Сени юсюнгден ёрге туруп айтайым –

Халкъым, санга сюймеклигим уллуду…

Неда:

Ышаныпма, Минги таугъа бийиклик

Келгенине, халкъым, санга къууана…

Айхай да, тауну, тюзню да бийик этген аны адамыды. Олду аны тилин, жырын, тинин, динин… тарыхын элтген. Биз таулулабыз, ата-бабаларыбыз да таулула эдиле. Жерибизде, сууубузда да ала атагъан атла сакъланадыла. Ненча къыйынлыкъ, ненча ёлет, ненча душман атласа да бери, шукур Аллахха, юзюлмеди жолубуз. Ташлача, къатыдыла таулула. Таулулача, къатыдыла ташла.  Ташлагъа аталгъан сонет къауум айырмалыды: Къадау таш, Тыпыр таш, Тирмен таш, Сын таш – бу ангылаула хар бири да энчи магъана жюрютедиле.

Къаллай атла бергенди нарт ташлагъа!

Жырны кибик, къайтарырынг келеди.

Къадау, Къарча, Тыпыр, Тирмен ташлары!

Сын ташы да… ётген кюннге тёреди.

Тирмен таш а! Ол монглукъну, ачлыкъ келмезини белгисиди. Бютюнда бизге, биз тёлю кесибиз сынамасакъ да, къаныбызда жашап турады ачдан ёлген эгечлерибизни, къарындашларыбызны тынгылауукъ къыйынлыкълары – къарыусуздан сёз айталмай…

Фатиманы «Эски бешик» деген балладасы адамны чач тюклерин турдургъан ачыуду. Бешик бла тауусулмагъан ушагъын этеди ана. Аны жашын да, туумай къалгъан туудукъларын да ёлтюрюп, бешикге къаратонлукъ келтирген окъ – ол ачы кертиликди.

Авторну «Къобуз» деген балладасында быллай тизгинле бардыла: «Тас этгенча адам улу тынгыны, // Жарсыу бла салады эн заманнга…».  Къалай тап айтылады: къууанч унутулады тарыхда, жарсыу а, эн салгъанча, къалады эски жырлада, кюйледе.

Къобузчу къыз, къарындашлары жумушларындан къайтханларын кёрсе, ала сюйген «Дёле тартыуну» согъуучу эди. Душманла-шайтанла, эки къарындашны да тутуп, илишаннга салгъанда, аны бла къанмай, эслерине тюшюп, алайгъа къобуз согъаргъа къобузчу къызны келтиредиле.

«Сокъ, жиляма. Сокъ биз сюйген тартыуну.

Дёле тартыу – бизден санга осуят, –

Деп тилелле къарнашлары эгечге, –

Шайтанлада инсанлыкъны бир уят…»

Къайдан уяталсын жарлы эгеч ала эртте тас этген адамлыкъны шайтан жюрекледе?! – Эки къарындаш, эгечлери, къобуз да жоюлдула. «Дёле тартыу» а, бу терсликге тёзер къарыуу болмай, бийиклеге чыгъып кетди, кёкге. Аны ёлтюрюр кюч жокъ эди жалдатлада.

Айланадыла Фатиманы баллада жигитлери – кими ол дунияда, кими мында, арабызда: сюйгени урушдан къайтмагъан акъ чепкенли къыз, тыш жерде анасын излей айланнган къызчыкъ, «бутакъларын шибиля къыркъгъан терекге» ушагъан, жашлары къазауатдан къайтмагъан ана…

«Чилле жаулукъ» былай башланады:

Хар къызныча, жаулукъну да

Барды энчи жазыуу.

Кёк жазныча, акъ тангныча,

Къууанчлары, жарсыуу…

Таулу тиширыуланы жашаулары къалай ушайды бир бирге! Алыкъа къаланкъаны тюбюнден чыкъмагъан ненча келин къалдыла башсызлай! Айланады аланы тилеклери, эсгериу къанатларына къонуп… Атасыз ёсген сабийлерин аталарына ушатыргъа кюрешип, аланы къылыкъ ышанларында баш иелерин танып, беллерин къаты къысып кюрешгенле аслам эдиле  уруш, сюргюн жыллада. Чилле жаулукъну иеси да аладанды. Бу балладада сюжет ыз уллу эпикалы чыгъарма сыйындырыр магъананы тутады: къызны эки инбашында, къанатлача бюгюле, къучакъ кере баргъан жаулукъ келинчикге ау болду да, алгъышха кирди. Къысха жомакъ эди ол. Сюйгени къазауатха кетди да:

Жангыз къалды жангы келин,

Ау жаулугъу – бойнунда.

Бюгюн-тамбла дей билмеген

Сабийчиги – къойнунда…

Жаш келиннге письмо келди:

Юч мюйюшю – юч жара!

Сюргюнню ал кюнлеринде, балаларын ачдан ёлтюрмез ючюн, болгъанларын атхан эдиле таулула Азияны базарларына. Чилле жаулукъ да «Биреу къолда «къаралды». Онюч жылдан юйге тебирей, излеп тапды иеси чилле жаулугъун. Сора акъ жаулугъун, кесини «кюмюш чалыу» этген башына кёзю къыймай, къызына берди.

Чыкъды къыз да узакъ жолгъа,

Акъ жаулукъгъа бёленип,

Танымагъан ёз журтуна,

Анасыча, кёлленип.

Сёзню сёнгмеген магъанасы, тылпыуу, жылыуу – жаны болгъаны ишексизди. Ол ана тилде айтылса уа – халкълыгъынгы шагъаты! Аны жюрек бла ангылагъан не къууанчды!