Тауланы къонакъбайлыкъларында

Къабарты- Малкъар – Шимал Кавказны жаухары. Бу оюм, сёзсюз, кертиди, тюздю. Мында болгъан табийгъат айтхылыкъ курортлада да башха  тийреледе хазна тюбемейдиле. Угъай, башха жерлени эниш этип айтханыбыз тюйюлдю, алай ол белгили тийреледе адам аягъы басмагъан, жашырын жерле хазна сакъланмагъандлыла. Бизде уа ала асламдыла, ёзенледе,  таулада да тюбейдиле. Аны бла сейирди  бюгюнлюкде да республикабыз туристлеге.

Белгилисича,  Уллу Ата журт урушну заманында эвакуация план бла Къабарты-Малкъаргъа кёп атлары айтылгъан адамланы кёчюргендиле. Ала бизни гитче Ата журтубузну юсюнден билдирген бир къауум оюмлары бла  окъуучуларыбызны да шагъырей этерге сюебиз.

«Сакъламай эдим Нальчикде быллай актёрлагъа тюберикме деп»

Совет театрны белгили  режиссёру, СССР-ни халкъ артисти Владимир Немирович – Данченко Къабарты-Малкъаргъа 1941 жылны август айында келгенди.  Уллу Ата журт урушну ал кюнлери.

Владимир Иванович, «Нальчик» къонакъ юйде тохтап, чыгъармачылыкъ атламларын энди эте башлагъан Къабарты-Малкъар миллет театрны артистлери бла кёп кере тюбешгенди.  1941 жылны 21 сентябринде уа Немирович – Данченкону тилеги бла къабарты труппа «Женитьба Фигаро» спектакльни  ойнайды.  Анда жаш актёрла фахмулулукъларын кёргюзтгендиле. Артда аланы атлары республикада кенг белгили  болгъанды – М. Сонов (Фигаро),  Б. Сибекова (Сюзанна), Т. Жигунов (Альмавива), К. Балкарова (Розина) эм башхала.

- Биринчи актха бла тёртюнчюню сценасына къарагъанма,  азды! Энтта да къарарыгъым келеди, - деп жазады эсгериулеринде  Немирович – Данченко. – Сакъламай эдим Нальчикде быллай школагъа тюберикме деп.

Хау, хар зат да бирча даражада тюйюлдю. Билеме, экинчи рольлада актёрланы алышындырыргъа, жарсыргъа да тюшгенди.  Алай спектакльге экинчи рольлагъа кёре багъа бермейдиле, Фигарогъа, Сюзаннагъа бла Розинагъа къарайдыла. Бек башы уа, оюнну баргъаныны суратына багъа бичедиле. Мында ишге сюймеклик, авторну акъылына тюшюнюулюк да магъаналыды.

Миллет сезим, миллет культура уллу искусствону жорукълары бла алай тап келишдирилгени бек сейир кёрюннгенди.

«Тюз да сезгенигизча жазыгъыз»

Белгили совет композитор Сергей Прокофьев да урушну ал кюнлеринде Москвадан Нальчикге  кёчюрюлгенледен болгъанды.  Мында ол жети магъаналы ишин жазгъанды, ол санда Къызыл Аскерни жигитлери  малкъарлы танкчы Деппуланы Хакимге жораланнган «Танкчыны анты» эм къабартылы артиллерист К. Таубековха аталгъан «Къабартыны жашы» деген чыгъармаларын.

1944 жылда  Сергей Сергеевич  Совинформбюрогъа деп «Художник и война» деген ат бла эсгериулерин жазгъанды. 

- Нальчик –  Кавказ тауланы арасында орналгъан шахар. Мында аламат бахча барды, жарсыугъа, артда аны фашистле къурутхандыла. Тау тёппеле бизге жарыкъ тюбегендиле. Ишибиз тап барырча болумла да къуралгъандыла.  Мында «1941 - й год» деген юч кесекли симфониялы сюитамы жазгъанма. Артда ол чыгъармам «Партизаны в степях Украины» деген фильмни музыкасыны мурдорун къурагъанды. Нальчикде мен «Война и мир» деген операмы биринчи алты суратын жарашдырыу иш бла кюрешгенме. Алада биз  баш персонажланы мамыр жашауларын кёребиз, аланы ышарыуларын эм кёз жашларын, сагъышларын эм муратларын, тюнгюлюулерин бла сюймекликлерин. Бу сезимлени баямларгъа уа тау жерле аламат себеплик этгендиле.

Искусствола жаны бла управление  къонакъ композиторлагъа жарыкъ тюбегенди.  Аланы араларында уа атлары айтылгъан макъамчыла Мясковский, Ан. Александров, Шапорин эм башхала болгъандыла. Управленияны башчысы Хату Темиркановну  бизде бек аламат, сейир материаллары сакъланадыла, аланы алыкъа бир адам да тынгылы тинтмегенди, сиз Нальчикде болгъан къадарыгъызда анга эс буругъуз, деп сюелгенди. 

Алай бла аз-аздан иш кёллю болдукъ.  Мясковский терк окъуна мында жыйырма ючюнчю симфониясыны эскизлерин жарашдыргъанды.  Мен а квартет жазаргъа кёлленнгенме.  Бираздан а  аны Нальчикни тынгылаучулары ангыларламы деп экили болгъанма.  Алай Хату Сагидович: «Тюз да сезгенигизча алай жазыгъыз, бусагъатда ангыламасала да, квартетигизни къыйматын артда билирле», - деп кёллендиргенди.

«Бу шош тийреледе заман тохтап къалгъанчады»

Совет литератураны алтын фондуна  Иван Новиковну Пушкинни юсюнден жазгъан романы да киреди.  Къабарты- Малкъарны ара шахарында Новиков юч айдан артыкъ заманны жашагъанды. Мында ол жамауат эм чыгъармачылыкъ иш бла кюрешгенди. Аны «Поздняя осень» деген новелласында уа биз Нальчикни айбатлыгъын суратлагъан тизгинлерин окъуйбуз.

… Сейирлик кертме бахчала, ала юч жанындан да таула къуршоугъа алгъан ёзенни толтурадыла.

Къаллай жарыкъ алтын кюнледиле мында. Алаша кёкенлени биринчи чибин аула чёргегендиле.  Бизде, шималда, бу кеч кюз артыды, алай мында ол  башхаракъча кёрюнеди! Бу шош тийреледе заман тохтап къалгъанчады, август ай да  алыкъа озмагъанча.

«Золото – платина» солуу юйню бахчасында олтуруп, бутакъла бла чапыракъланы гуржабаларындан  тауланы къарлы сынжырларына къарасанг, кесинги  ёлюмсюз, ёмюрлюк  табийгъатны бир кесегича сезесе. Быллай такъыйкъалагъа хар адамны да эркинлиги барды, аланы хайырындан инсан  жангы ишлеге ёхтемленеди, къарыу алады. 

«Прокофьевни портретин жазама»

Белгили совет живописец, искусствону тарыхчысы Игорь Грабарь Москвадан Нальчикге 1941 жылда кёчюрюлгенди.  Мында ол кесини эмда магъаналы ишлеринден бирин жазгъанды.  Композитор С. С. Прокофьевни портрети бусагъатда Третьяковский къырал галереяда сакъланады.

- Биз «Нальчик» къонакъ юйде тохташханбыз.  Мында  кюн сайын (баш кюнден къалгъан) орус тилде  «Социалист Къабарты- Малкъар» деген газет чыгъады. Анга «Правдадан» эм бирси ара изданияладан материалланы да къошадыла.

14 сентябрьни эрттенлигинде терезеден къарап,  тауланы эм бахчаны суратын жазып башлагъанма.  Юч кюн ишлегенме, бюгюн бошадым.  Аман тюйюлдю, жангы кёз къарам да эсленеди.  Сёзсюз, мындагъы сюжетле Айвазовскийни кистине тийишлидиле.

Нальчикни музейинде Айвазовскийни оригиналларын кёргенме, мында XIX ёмюрню орус художниклерини ишлери асламды.  Ала барысы да Москваны ара фондундан келтирилгенледиле.

Мени да, Прокофьевни да отоуларыбыз жууукъдула.  Энди эрттегили муратымы толтураллыкъма –  орус халкъны фахмулу жашларындан бири, аты айтылгъан музыкант Уллу Ата журт урушну жылларында къалай ишлегенин бла жашагъанын баямлагъан уллу композициялы  портретни жазаллыкъма!

Жашагъан къадарымда аллай оюмгъа келгенме – портретни жаланда художник ишлемейди, аны аллында юлгюча сюелген адам да къошады ол жашырын ишге жарагъан юлюшюн.  Мен  Прокофьевни ишлегенине къарагъанлай, аны ич дуниясына тюшюнюрге излегенлей кёп кюнлени олтургъанма. Аны тамамлагъанымдан сора коллегаларым бу полотном эмда айырмалы ишлеримден бири болгъанын белгилегендиле.  Баям, алай окъунады.

Мен Нальчикни музейине «Хризантемы» деген суратымы саугъалагъанма, ыразылыгъымы билдирген быллай жазмасы бла: «Къабарты-Малкъар музейге  москвачылагъа 1941 жылда жарыкъ, жылы къонакъбайлыкъ этгенлери ючюн».