Поэтни къууанчлы журту

Малкъар халкъны ёкюлю, дуния литературада кеси жерин Байронча, Толстойча алгъан  Къулийланы Къайсын –малкъар халкъны уллу назмучусуду. Мен аны бла бир жангы зат айтмайма, аны ючюн а аны юсюнден жазгъан чексиз кьыйынды. Алай не этериксе? Мени уллу умутум а не болса да бир жангы зат айтыу, аны дагъыда назмусуна бир энчи кёзден къарап, кесими оюмуму айтыргъа сюеме. Хар жюрекге да лирикасы теренине синнген Къайсынны назмулары, кеслерини макъамлары бла жюрекни ийнакълайдыла.

Къайсынны ёсдюрген Чегем ауузу Малкъарны ариу жерлеринден бириди. Бийик къысыр къаялары, аланы этеклеринде терен агъачлары кимни да сейирсиндиредиле, кеслерин сюйдюредиле.

Чегем ауузуна баргъан жол окъуна, Макка Мадинагьа баргъанча, тюрлю-тюрлю суратладан къуралгъанды. Бизни туугъан жерибиз жаннетди, аны ариулугъу да анга келишеди. Анда сакъланнганчады бизни алтын кюбюрчегибиз, ичи да таурухдан толуп. Тёбен Чегем. Эл орналгъан жер сейирди кесини ариулугъу бла, ол Къайсын туугъан элди. Тёгерегин агъач къуршалагъан, ортасы бла Чегем черек баргъан бир сейир жерди.

Чегем черекни сериуюн солууу элге кирир-кирмез бурунунга урады. Ёмюрлюк чыранланы тюбюнден чыкъгъан Чегем сууну тазалыгъы кёк жерге тюшгенчады. Тёбен Чегемни ызындан башланадыла Адыл Суу, Тёгерек Тала, аланы жасагъан гитче Чегем чучхурла – адам кёзюн алалмазча ариулукъ. Ол чучхурчукъну къатында заман тохтагъанчады. Жыя къобузча, табийгъатны кючю бла ишленнген къысыр къаяла, суху желлени тыядыла бу ариу жерледен. Аны аягъанча, ёмюрлюкге сакълагъанча. Хар ташчыкъны да кесини тарыхы.

Хушто-Сыртны озгъанда кёрюнеди тарны къысырлыгъы, табийгъатны кючю, адам а эркинди анга къарап сейирсинирге, назмула, суратла жазаргъа. Къулагъынга сууну, желни тауушунда эшитилген макъамланы айтыргъа. Ол жерле керти да туудурадыла фахмуну. Ол жерле ачадыла кёзлени жангыдан-жангы сыфатла къураргъа. Чегем чучхурлада, таш къаяны тешип чыкъгъан суулагъа къарай, бийик къаяланы башларында учхан къушланы уяларын эслерге къыйынды. Ала да, адам кёзден ташадыла, ол бийикни кёрюрге уа къайда.

Къайсын сау заманында кёп кере къайтып келгенди бу жерлеге. Ол тийреле кеслерини огъурлулукъларын андан аямагъандыла. Не уллу къонакъла келгенде да, ол биринчиден Чегем ауузун кёргюзтгенди алагъа, жюреги бла терен сюйген жерни излегенди дуниядан кетерден алгъа да.

Къайсын Эл Тюбюне келип, Жылгы суучукъ бла бетин жуууп, ташларын уппа этген эди. Ол биле эди энди аны кёрмезлигин. Ол жерле бла бир эди аны жаны, къарыу берген жерле, ариулукъну сезерге, жыр, назму жазаргъа юйретген жерле. Хар гюлчюгю, топурагъы, ташы жууукъ эди поэтге Чегемде. Узакъдан келген къонакъла да ангылай эдиле аны ары барсала.

Терк тау сууланы кёмюк этип баргъаны, ёмюрлюкню шагъатыча ишленнген кешенеле, Фардыкла,  Думала, эски къабырла. Энтта нени юсюнден хапарларыкъсыз сиз, грекли бахчыч элтген ёреликле, ол алып кетген сейирлик суратла, бизни окъургъа къолубуздан келмеген эрттегили ата-бабаларыбызны жазмалары.

Таза къанлы, огъурлулукъгъа бла намысха итиннген халкъым акъылны, фахмуну не заманда да алгъа салгъанды. Къайсыннга дери да ненча закий назмучуну жырларын, фикирлерин эшитмей тас этгенбиз, урушлада, ёлетледе, аны ким билсин. Кешенелени бош ёлчеуге кёре ишлеген устала, ала кимле эдиле, таш устала. Донгатны эски къабырлары, Фардыкла – къалай сейир эди сизни тарыхыгъызны толусунлай билген. Ненча закийни жулдузу ёчюлген болур эди, кими замансыз, кими кеси ууахтысында, былайда ахыр жолун таба. Киши жерлеринде да ким къалгъан болур, белгисиз? Сау ёмюрню аты белгили болмай тургъан Шауаланы Дауут хажини атын эшитип, аны сейир фахмусу бла шагъырей бола башлагъанла да сейир-тамаша боладыла ол адамны билимлигине. Бусагъатда, техника алгъа баргъан кезиуде, кёп зат тынчыракъ болгъанлыкъгъа, узакъ, къарангы замандагъы акъылманланы ишлери да бюгюннгю жумушну юсюнден айтханчадыла. Дауут хажи да Жууукъ Востокну Каирдеги университетин 18-чи ёмюрде Чегемни Эл-Тюбю элинден кетип бошагъанды. Туугъан элин ол бир заманда да унутмагъанды. Шыйыхлыгъыны тышында да, ол университетни ме­дицина факультетин бошап, битеу Кавказгъа белгили врач болгъанды. Билимли Дауут хажиге да Чегем ауузу илхам бергенди. Ол да Къайсын ичген суудан ичгенди. «Тахир бла Зухура» деген поэманы биз ненча заманны ичинде билмей турдукъ ким жазгъанын, андан сора да Юсюп файгъамбарны юсюнден жазылгъан поэманы тили, ниети, магъанасы уа къаллай акъылны, сезимни салады адамны эсине. Аны юйретиу магъанасы уа, намысны бек ёрге тутхан адамны иши тюйюлмюдю ол. Шауаланы Дауут хажини битеу жазгъанлары бизни заманыбызгъа жетселе эди, уруш, кёчгюнчюлюк жокъ этип къоймай, ненча сейир затха шагъат болур эдик биз. Мени узакъ къарт аппам, къаллай уллу ёхтемди аны юсюнден айтыргъа онг тапханына манга. Аллахны ыразылыгъы келген жерде уа, Къайсынны жаратылгъаны уа байрамны андан ары баргъаны кибикди. Туугъан журтуну иги жашы, аны жырчысы, ёкюлю.

Рязанлы Есенин да, чегемли Къайсын да бирча багъалагьандыла туугъан жерлерин. Ала экиси да бир чёпню, ташны, терекни да алышырыкъ тюйюл эдиле киши жерини къаласына.

Сёзсюздю, сюймеклик жаздырады бек иги сёзню, адамны эсин бурурча, бир да кетмезча акъылындан. Туугъан жерине, анасына, тиширыугъа сюймеклик. Ол сезим уллу кючдю. Аллай сезим чакъыргъанды битеу мюлкюн сатып, анга роза гюлле алып, сюйген тиширыууна саугъа этген Пиросманини да учунуулагъа. Кёп къыралланы, жерлени къыдыргъан Къайсын да, Есенин да туугъан от жагъаларына къайта, ангылагъандыла аны кюч бергенин, сакълагъанын. Къынгыр къайын терекчикге, не уа жырчыгъын шыбырдай баргъан Жылгы суучукъгъа ышаналгъандыла кеслерини ичлериндеги тасхаларын уллу адамла.

Аланы шош желчиклеринде эди къарыулары, уллу умутлары. Ол жумушну къатында уа биз бош ётюп баргъан жолоучубуз.

Хар инсанны да сейирди жашау излеми. Къалала ишлеген закий усталача, Къайсын, кёп башха акъылманлача, бизге, бизден сора келлик тёлюлеге да уллу хазна къойгъанды. Аны сёзю ёмюрлюкдю, кёз къарамы ётюрюксюздю, тазады, тюздю.

Абайланы Сакинат.