Жашау сынауланы юслеринден чам, лакъырда бла

Чам хапарланы жазгъан малкъар жазыучула кёп тюйюлдюле. Аланы атларын беш бармагъынгда санап чыгъаргъа боллукъду. Чам жанр кеси аллына адабиятда бек къыйынладан бири болгъаны белгилиди. Биринчиден, чамны, масхараны да кеслерини этика чеклери барды. Ала сакъланмасла, чам, лакъырда да ариулукъларын, жарыкълыкъларын, татлылыкъларын тас этип, адамны жюрегин къыйнаргъа боллукъдула. Чам хапар жазама деп, къолуна къалам алгъан ол марданы билирге, ол затха сакъ болургъа керекди.

Чам, сатира малкъар адабиятны артыкъ уллу ызы болмагъан, терк да, бек да  айнымагъан жанрыды. Урушха дери жыллада ол жаны бла белгили болгъан иш тапхан къыйынды. Сюргюнден къайтып келгенли уа, бек биринчи чамчыларыбыздан бири, ол жанрны бизде мурдорун салгъан Хабу Кациев болгъанды. Ызы бла кюлкюлю хапарланы бир къауумун Тёппеланы Алим бла Сюлемен, Аттоланы Магомет, Гуртуланы Элдар, Маммеланы Ибрагим, Токумаланы Жагъафар жазгъандыла. Жашыракъ тёлюден малкъар тилде бу адабият жанрны айнытыугъа юлюш къошханла уа – Атмырзаланы Магомет, Къулийланы Хусей, Глашланы Борис...

Аланы араларында Атмырзаланы Махмутну жашы Магомет бир къауум китабы бла белгилиди. Ол хапар, драматургия жанрлада, орус, малкъар тилде да жазады.  Аны «Ойнай-ойнай», «Волшебная свирель», «Байчы», «Белый цветок», «Андан сора» деген китаплары басмаланнгандыла.

Аны чам хапарларыны, чам сахна оюнларыны да жигитлери эсингде къалай эсе да бир жарыкъ, таныш сыфатлары бла сакъланадыла. Къара чибинни къуууп, аны тутаргъа кюрешип, тангын аны бла башлагъан баш редактор Сослан, жазыучу Мамакаш, аны романындан юзюклеге тынгылай, жюреги жарылып ёлген къара чибин неда хычин эришиу къурагъан элли тиширыула Абат, Фаризат, Ожийха, Шошбарланы Зугул, элни ийнагъы – акъылдан кем Булла, булунгучу Къанитат, Сыртламиш, жырчы Аслан, алгъышчы Мажир, жюзжыллыкъ Налкёз – была чам сыфатладыла. Болсада барысы да жашау кертилик бла

 байламлыдыла. Автор, аланы сыфатларын ишлей, бизни эсибизни кёз аллыбызда болгъан, бола да тургъан кюлкюлю ышанлагъа бурады. Жашауну туз-дамы да анда тюйюлмюдю?

Сёз ючюн, «Жолда» деген хапарны, ызы бла «Оха-ха-ай» деген сахна оюнну да жигити полицияда ишлеген Токъалайгъа ушагъан жашла башха элледе да болурла. Автор аны жашауундан жаланда бир кезиучюкню суратлайды – жолда сюелип, озгъан машиналаны тохтатхан. Ол къысха заманчыкъгъа Токъалай бла байламлы окъуучуну кёз аллына келген адамла оюмлары, тыш сыфатлары, ич дуниялары бла да жамауатны жашаууну бир кесегин кёргюзтедиле. Ол кесекчикде ким да кесин, кеси танышын да табаргъа боллукъду.

Магометни «Дидин бла Къалачыкъ» деген хапарын окъугъан кюлген да, жарсыгъан да этерикди. Биз, жыйырма биринчи ёмюрде жашасакъ да, миллет къарамларыбыз бир артха тарта, бир алгъа бара, марда деген излемлени чеклерин табалмай къалгъан тёлюбюз. Дидин жашы, Къалачыгъ а, эгечден туугъан сайлагъан келинликни кёрюрге деп, шахаргъа келедиле. Излеп, къызны бийик окъуу юйде дерсле бере тургъан жерине келедиле. Алай Дидин келинликни жаратмайды – жаулукъ къысханы жокъ, ары-бери ётгеннге, къобуп, намыс этгени жокъ… Сора ахырында уа – ол адамланы ызларындан мудах къарап тургъан къыз… Окъуучуну кюлдюре, масхара халда айтыла баргъан хапарны ахырында салыннган бу эки-юч тизгин бизни кёп затны юсюнден сагъыш этдиредиле.

Автор айтылып, унутулуп къаллыкъ чамны сайламайды жанр магъанасында. Аны хар хапарыны бир терен оюмну элтген ёзеги барды. Ол ёзек окъуучуну сансыз этдирип къоймайды. Ол биз жашауда эс этмеген кёп затланы къалай терен магъаналары болгъанын кёргюзтеди, алагъа кёз ачдырады.

Атмырзаланы Магометни малкъар драматургиягъа салгъан къыйыны уллуду. Аны сахна оюнларыны юсюнден энчи айтырчады. Театр бла драматургия байламлыдыла. Авторну тутхан иши бу чыгъармаланы жазылыуларына эсеплик этгени баямды. Магометни биринчи китабына эки пьесасы киргендиле – «Къыртчыгъала» деген сахна суратчыкъ бла «Тамаша сыбызгъы» деген жомакъ. Ма бу сиз къолугъузда тутхан китапха уа – дагъыда тёрт пьесасы.

Бу чыгъармаланы араларында «Байчы» деген пьесагъа энчи эс бурурчады. Мистика бла жашау кертилик бирге келип, малкъар халкъына келген уллу зарауатлыкъны ауурлугъун чертедиле. Хар юйде да Юй иеси деп болады дейбиз. Биз аны кёрмейбиз. Алай ол игиликге игилик бла аманлыкъгъа аманлыкъ бла къайтарады деп ышанабыз. Мажюсюлюк заманладан келген айтыу эсе да, бу зат бизни таза ниетли, ахшы къууумлу адамла болургъа юйретеди. Бу эки актлы мистика драма терен оюмлу чыгъармады. Аны жазгъан автор, халкъына сюймеклигин бир заманда байракъ этип айланмаса да, аны къадары ючюн кюйгенин а мында алай тура этеди – ол зат жюрегинги теренине кирип, жанынгы тынчайтмай турурча. Алай эсе уа, ол къаламны къолуна бошдан алмагъанды.

 Магомет, КъМР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу республиканы Къырал саугъасыны лауреаты, тутхан ишинде – режиссёрлукъда, аны бла бирге адабият ишинде да фахмулу болгъанын кёргюзтгенди. Ол, энтта да кёп аламат чыгъарма жазып, бизни жашауубузну – жарыкъ, жюреклерибизни уа бай этер деп ышанама.