Россейде тюркологияны жаратылыууну биринчи атламлары

Пётр I патчах болгъан кюнлеринден башлап, Востокну халкъларын эмда аланы тиллерин, культураларын россейлилеге билирге кереклисине, аллай билим а  къыралны да  кючлендирлигине ийнаннганды. Аны бла байламлы 1700 жылны 18 июнунда къытай эмда монгол тиллеге юйренсинле деп, Тобольск шахаргъа юч инокну жиберирге буйрукъ  чыгъарады. Алай бла Россейде востоковеденияны жаратылыуу ол кюнден башланнганнга саналады.

Жууукъ Востокну къыраллары бла халланы тап этер  ючюн, алада жашагъан халкъланы адет-тёрелерин, маданиятларын, къылыкъ-ышанларын билирге керек эди. Айхай да, быллай затланы тынгылы ангылар ючюн а эм алгъа ала сёлешген,  жюрютген тиллеге юйренирге. Аны ючюн бургъанды бу  жумушха уллу эсни патчах да.

1711 жылда 22 февральда Тюркню Солтаны Ахмед Россей бла келишимни бузады. Пётр Биринчи, анга чамланып, манифест басмалайды. Ол (манифест) тюрк-татар тилге да кёчюрюледи. Артда бу документни тинтген алимле манифестни эм алгъа кёчюрген татарлы болгъанын да  тохташдыргъандыла.

1714-1716 жыллада уа патчах эки экспедиция къурап, аланы Орта  Азиягъа жибереди. Сагъынылгъан экспедицияла уа анда жашагъан миллетлени культураларыны, тёрелерини юслеринден аслам материал жыяды. Дагъыда 1717 жылда уа Пётр  фарс эмда тюрк тиллени билген  секретарьларындан бирин Флорио Беневенини Бухарагъа иеди. Ол а андан жети жылдан сора къайтады. Тюркню, аны къырал къуралыууну, аскер  кючлерини, сатыу-алыу халларыны юслеринден патчахны оноуу бла  бу кезиуню ичинде ол кёп тюрлю информацияны да билгенди.

Андан сора да, 1716-1724 жыллада кесини энчи буйругъу бла бир ненча  адамны Тюркге, Персиягъа жибереди. Кавказны, Къара Тенгизни,  Жууукъ Востокну  жерлери, тиллери, маданиятлары анга сейир болгъанлары себепли, патчах бу затлагъа тынгылы тюшюнюрюклени сайлагъанды.

Пётрну Тюрк бла жюрютген ишлерини ёзюрю Дмитрий Кантемир болгъанды. Ол кеси да тюрк тиллени иги билгенди. Осман империяны юсюнден эки уллу ишни да жазгъанды – «Возвышение и  падение дома Османов», «Система  религии и состояние Турецкой империи». Кантемирни битеу илму ишлери Тюркню жаратылгъаныны, аны саулай тарыхыны эмда тутхан динини  юсюндендиле. Тюрк тиллени эмда аланы жашау халларын иги билгени, ангылагъаны ючюн патчах аны бютюнда хурметлегенди,  багъалагъанды.

Кантемир а Берлин академияны келечиси да болгъанды. Дагъыда, тюрк тилледен сора да, фарс, грек, латин, италия, орус, молдован, француз тилледе эркин сёлешгенди.

Пётрну буйругъу бла Россейде арап харфла бла басмалагъан  биринчи типографияны да 1722 жылда  Кантемир ачханды. Патчахны манифести да, арап харфла бла  жазылып,  тюрк тилде басмаланнганды. Алимлени оюмларына кёре, манифестни орусчадан тюркчагъа  Дмитрий кёчюргенди.

Онсегизинчи ёмюрню аллындан башлап онтогъузунчу ёмюрню аллына дери Россейде тюрк сёзле башха тиллеге эмда  аланы сёзлери да тюрк тиллеге кёчюрюлюп, къол бла жазылгъан бир ненча уллу эмда гитче сёзлюк барды.  Аладан  биринчиси орус харфла бла орус-татар сёзлюкчюкдю. Анда юч жюзге жууукъ сёз барды.

Къол бла жазылгъанланы ичинде бек сейирликлери уа – кёп тилли сёзлюкледиле: гюржю-фарс-тюрк; орус-татар-къалмукъ; орус-татар-бухар; орус-татар-чуваш-мордва; орус-татар-фарс-тюрк-къабарты-кубачин-авар (750 сёзю болуп) аланы ал сёзлеринде миллетлени юслеринден къысха билдириуле  берилгендиле (аланы жашау турмушларыны, тарыхларыны, къылыкъ энчиликлерини эмда ышанларыны юслеринден).

Орус библиограф, кёчюрмечи, редактор, лингвист Логин (Логгин)Иванович Бакмейстер саулай да тиллени  сёзлерин жыйып, уллу сёзлюк жарашдырыргъа, анга «Битеулю сёзлюк» деп атаргъа мурат да этгенди. Талай тилден материал да жыйып, аланы тюрк тиллеге  кёчюрюрге жетишеди. Бу иш бла андан ары Симон Паллас (алим, энциклопедиячы, филология, бирси бёлюмлеге да къыйын салгъанды) бардыргъанды. Ол материалда чувашлыла эмда бирсиле кеслерини этносларыны юслеринден айтылгъан жерлерини копияларын этип, илму-излем институтларында сакълайдыла.

Бу сёзлюкню юсюнден талай илму иш да жазылгъанды. Аладан эм белгилисини автору татарлы алим Эмир Наджибди: Дамаскинни 6 тилли  сёзлюгю. Сёзлюкню татар кесегини характеристикасы». (Аны  къысха магъанасы «Советская тюркология» журналда чыкъгъан эди).

Сагит Хальфинни орус-татар сёзлюгю (1785 ж.) да эки томдан  къуралгъанды. Анда 25 минг сёз барды. Ала (сёзле) орус эм арап харфла бла жазылгъандыла. Сёзлюкню жангы  къагъытха уа Хальфинни жашы Исмайыл кёчюргенди. Китапны аллында аслам жангы зат да къошады. Ол сёзлюк бусагъатда РАН-ны Санк-Петербургдагъы архивинде сакъланады. Басмаланмай къалгъан сёзлюклени ичинде эм уллусу «Тюрк лексиконду» (тюрк-орус сёзлюк). Анда 30 минг сёз барды (18 ёмюр).

Онсегизинчи ёмюрде эм тынгылы  жарашдырылгъан тюрк-орус  сёзлюкледен бири Иоанн Дамаскинни сёзлюгюдю (1785 ж.) Ол (сёзлюк) эки томдан  къуралады. Орус сёзле татар, чуваш, мордва, удмурт, марий тиллеге  кёчюрюлгендиле.  Сёзлюкню ал статьясында бу  миллетлени юслеринден, аланы  этнографияларындан, динлеринден, адетлеринден къысха билдириуле бардыла.

Аны эки томун да  жазып бошап, 1785 жылда Дамаскин Екатерина Экинчиге жибереди. Сёзлюкню къол жазмасын а  ол кеси ишлеген Духовный семинарийни  китапханасында  къойгъанды. Аны, сёз ючюн, татарлыла, татар тилни къысха грамматикасы да берилгенди. Сёзлюк (аны  грамматикасы да) Къазанда гимназияда татар тилни окъугъанлагъа дерс китапны орунуна жарап тургъанды.

Иоанн Москваны духовный академиясын бошагъан, филология жаны бла профессор, Нижний  Новгородну епископу да болгъанды.

Дамаскинни бла Хальфинни сёзлюклери татарлыланы 19-20 ёмюрледе жарашдырылгъан сёзлюклерине  мурдорлукъ этгендиле, аны бла бирге юлгю да болгъандыла. Алгъын жарашдырылгъан быллай китапла (гитче сёзлюкчюкле бла да) тенглешдиргенде, бу эки сёзлюк илму жаны бла алып  айтханда,  хазырланнган кезиулеринде эм тынгылылагъа саналгъандыла.