Сураты Рокоссовскийни музейинде тагъылыпды

КУРСК ДУГАДА НЕМИС-ФАШИСТ АСКЕРЛЕ УУАТЫЛГЪАНЛЫ – 78 ЖЫЛ

Курск сермеш Экинчи дуния урушну кезиуюнде адам, техника саны бла, къоранчла жаны бла да бек уллуладан бири болгъанды. Аскер-политика жаны бла уа - бек магъаналысы. Танкла бла андача къаты къазауат тарыхда  экинчи болмагъанды. Анга эки миллион чакълы бир адам, алты минг танк, тёрт минг самолёт къатышхандыла.

Сермеш 49 кюнню баргъанды (1943 жылда 5 июльдан 23 августха дери). «Кутузов» атлы планнга кёре немисли аскерлени Орёлда къаууму ууатылгъанды, «Полководец Румянцев» деген операцияда уа душманны Белгород-Харьков стратегия плацдармы къурутулгъанды. Андан сора Къызыл Аскер къыралны немисли ууучлаучуладан азатлауну андан ары бардыргъанды эмда урушну ахырына дери сермешле бла жаланда  алгъа атлап тургъанды.  «Россейни аскер махтаулугъуну кюнлерини эмда эсгериу даталарыны юслеринден» 1995 жылда 13  мартда чыгъарылгъан Федерал законнга тийишлиликде 23  августда Совет аскерле Курск сермешде немис-фашист аскерлени ууатхан кюнча белгиленеди.

Бу магъаналы сермешде душманны ууатыугъа бизни таулу жашла да къатышхандыла. Аладан бири Къудайланы Гергъокъну жашы Шамсудинди. Кёнделенчи жаш Ата журт урушха кеси ыразылыгъы бла баргъанды. Мараучуланы 73-чю дивизиясыны 153-чю артиллерия полкуну  къауумунда Сталинградны къоруулау сермешлеге къатышханды. «Душман бизден бир-эки атламгъа узакъ эди. Мен  фельдмаршал Паулюсну пленнге къалай алгъанларын кёрюп тургъанма», - деп эсгергенди Шамсудин.

Къыйын кезиу эди, хар юй ючюн къаты къазауат этерге тюшгенди. Ингирликге артиллеристле топ-окъсуз къалгъандыла. Бир мадар этмей амал жокъду. Эрттенликде жангыдан сермеш башланырыкъды. Кече бир къауум жаш кеслери ыразылыкълары бла  Къудай улуну башчылыгъында тылгъа окъла мажарыргъа кетгендиле. Жолда ала немис солдатлагъа тюбегендиле, атышыуда  бир ненчасын ёлтюргендиле, экисин да биргелерине алгъандыла.  Алай бла топ-окъла заманында келтирилгендиле, Шамсудин а «За отвагу» майдал бла саугъаланнганды.  

«Гвардияны ефрейтору Къудай улу немисли ууучлаучула бла къазауатда жигитлик, батырлыкъ да этеди. Кесин чынтты кишича жюрютеди, - деп жазгъанды аны характеристикасында 153-чю гвардиялы артиллерия полкну  командирини политика жаны бла орунбасары.- Къорууланыу сермешледе кибик, алгъа уруш бла баргъан кезиуледе да аны тобу дайым да ачыкъ жерледе болуп, душманны танкларыны санап саны болмагъан контратакаларын тыйгъанды».

Алай бла ол танклагъа къажау 76-миллиметрлик топну командири болуп киришген эди Курск дугада душман бла танк сермешге. Аны батареясына фашист танкла бла кёп кере аташыргъа, гитлерчилени ёшюн уруп алгъа барыуларын тохтатыргъа тюшгенди. Душман солдатладан бири, бёлюмге къаршы жууукълашып, Шамсудинни тобуна гранат атханды. Юч «тигр» тюзюнлей аны таба айланнгандыла. Жангыз къалып, топ-окъ бериучю, жерлеучю,мараучу да кеси болуп, Къудай улу «тигрланы» ючюсюн да жандыргъанды.

1944 жылда апрельде уа ол Ясско-Кишинев операциягъа къатышханды. Днестрден сермешле бла ётюп, душманны 3 танкын кюйдюргенди, алай кеси да жаралы болгъанды. Фронтну командующиси кёп адамны къатында айтхан эди Къудай улу Совет Союзну Жигити деген сыйлы атха кёргюзтюлгенин. Алай кёчюрюлген малкъар халкъдан болгъаны себепли анга, аны кёп жерлешлерича, тийишли саугъаны алыргъа тюшмегенди. Анга Къызыл Жулдузну ордени берилип къалгъанды. Аны да ол 1945 жылда жайда алалгъанды.  

Иш а былай болгъанды. 1944 жылны июль айына дери Шамсудин госпитальда жатханды. Андан чыкъгъандан сора аны тылгъа жибергендиле. 1945 жылда жайда ол Беломор-Балтий илипинни къурулушуна тюшгенди. Ма ол Къызыл Байракъны орденин аны къолуна Петрозаводскда тутдургъандыла.  Аны тукъуму тизмеде биринчи болгъанды, аны уа ол заманда кишиге да белгили болмагъан  Юрий Андропов окъугъанды.

Уллу Ата журт урушда этген жигитлиги ючюн Къудайланы Шамсудин «За отвагу» майдал бла эки кере, «За оборону Сталинграда», «За победу над Германией» деген майдалла, Ата журт урушну 2-чи даражалы ордени бла да саугъаланнганды. «Кишинев шахарны сыйлы инсаны» деген атха тийишли болгъанды.

Аны юсюнден а жазыучу, драматург Боташланы Исса Молдавиягъа барып келгенден сора билдиргенди. Бизни жерлешибиз Ёзденланы Мухтар а Днепропетровскде, Рокоссовскийни музейинде Къудайланы Шамсудинни суратын, аны тюбюнде уа: «Герой Советского Союза, Почетный гражданин Молдавии» деп жазылгъанын кеси кёргенди.

1990 жылда СССР-ни халкъ  депутаты болуп тургъан академик Залийханланы Михаил архивледе Къудайланы Шамсудин бла байламлы документлени излегенди эмда ол керти окъуна сыйлы атха кёргюзтюлгенине шагъатлыкъ этген шартла тапханды.

Аскерден Шамсудин жаланда 1946 жылда эркин этилгенди эмда олсагъат Орта Азиягъа юйюрюн излей кетгенди. Аны аскер саугъаларына жигер уруннганы ючюн да кёп сыйлы майдалла къошулгъандыла. Ол кёп жылны Бахсан районну Мусукаев атлы колхозунда тамата къойчу болуп ишлегенди.  Аны аты  «Лучшие Люди России»  деген энциклопедиягъа (2004 жыл) киргенди.  

2007 жылда 28 ноябрьде уа Кёнделенни кинотеатрында Социалист Урунууну Жигити, Къырал Думаны депутаты Залийханланы Михаил Россей Федерацияны Жамауат саугъаларыны Миллет комитетини атындан  Къудайланы Хасаннга аны атасы Шамсудинни сыйлы аскер саугъасын –Уллу Хорламны орденин бергенди. Ол аны бла Россейли къыралны кючлендириуге уллу къыйын салгъаны ючюн саугъаланнганды (ёлгенден сора).