Урунууну ариулугъу бетлерин жарытханла

Хочуланы Чаука хажини жашы Шабазны аты кёп архив къагъытлада сагъынылады. Ким болгъанды Шабаз? Бюгюн да эллилени, аны юсюнден эшитгенлени айтханларына кёре, ол кеси заманыны бек даражалы адамларындан бири эди, мал бла кюрешген таулу коннозаводчик. «Бюгюн Хочулары жылкъы сюрлюкдюле, сабийлени орамгъа бошламагъыз, сакъ болугъуз!» – деп элде алай билдириучю эдиле деп кёнделенчи къартла бюгюн да сагъынадыла.

Алгъаракъдан башласанг, Хочулары шыкъычыла болгъандыла. Къул бла бий айырылгъандан сора, жер излеген таулула эски эллери Кёнделеннге журт салыргъа келедиле. Эски дегеним, Кёнделен жети кере жокъ болуп (саламеликден, ёлетден, киргинчиден…), къайтып жангыра келгенди  деучюдюле. Аны юсюнден жолоучу алим А. Соборнов 1898 жылда Москвада «Родина» журналда басмаланнган очеркинде да сагъынады.  Шыкъыдан Кёнделеннге Хочуладан юч къарындаш кёчгенди: Чаука хажи, Чубур хажи, Созай хажи. Жангы элге юч хажини бирден келгенлери, баям, дин жаны бла да магъаналы болур эди.

Биз хапарын айтып башлагъан Шабаз, Чауканы жашы, 1979 жылда Кёнделенде туугъанды.  Архив къагъытлада аны атасы Чауканы аты 1885 жылда сентябрь айда сагъынылады. Ол да, жангы къурала келген эллеге – Кёнделеннге, Хасауатха, Абуковскийге мал кютюллюк, бичен этиллик жайлыкъ жерлени юлешип, чеклерин сала туруп, Хочуланы Чаука бу магъаналы ишде Кёнделен элни ышаннгылы адамы болгъанды деп.

Аны жашы Шабазны аты да биринчи Нальчик округну таматасына жер дау бла жазылгъан къагъытда тюбейди, алай артхаракъ, ХХ-чы ёмюрню ал жылларында. Шабаз келишим бла, хакъын берип алгъан жайлыкъгъа – Малка бла Басхан сууну араларында Инал-Сырт – Зольский районну малчылары сюрюулерин жайгъанларын айтып, тюзлюк излейди. Аны бла бирге Аргудандан, Догужок къабакъдан да жер сатып алгъанын билдиреди.

Башха, 1912 жылда 7 апрельде къуралгъан документде уа Нальчик округну Кёнделен элинде жашагъан Хочуланы Чауканы бла аны беш жашын: Майылны, Шабазны, Сулейманны, Шамайылны эм Магометни, аскерге ат бериуден эркин  этерге деп айтылады: «…имея конский завод в Нальчикском (уезде) округе, в селении Гунделен… сорта верхового, породы кабардинской, освобождаются от обязательной поставки в войска при приведении армии в полный состав и во время войны. Причитающийся гербовой сбор уплачен. С.-Петербург, февраля 1 дня 1909 года. Управляющий государственным коннозаводством, генерал-майор (подпись  неразборчива). Директор А. Бржозовский».

Урунууну ариулугъу бетлерин жарытхан жашла жангы властьха ачыкъ ниет бла тюбеген эдиле. Алай ол алагъа иги болмады. Ырысхыларын ара мюлкге жыйгъанлыкъгъа, ишлеген адам дагъыда этеди мюлк. Аны къызгъанып, кёп даучу чыкъды. Жангы властьха иги боласыз деп, акъ аскерчиле Шабазны, къарындашларын да къыйнар ючюн къоймагъандыла. Бирси жанындан а, ала мал-мюлклерин къызгъанмай берген жангы власть да, мюлклюсюз, ёзденлесиз, динлилесиз деп, алагъа кёп къыйынлыкъ чекдиргенди. Анда-мында да, сау Беш да Тау элде да намысы жюрюген Шабазны кеслерини саясат низамларыны юсю бла агитатор этерге излегендиле. Болсада Шабаз, ала сюйгенча, акъ, къызыл деп, бирине да жалгъан дау айтыргъа унамагъанды. Ол затха 1915 жылда 5 июньда подполковник князь Макаев жазгъан протокол шагъатлыкъ этеди.

Хочуланы Шабазны, аны жашларыны да атлары «зеленоармейцы» деген списокда тюбейдиле. Алагъа Граждан урушну заманында партизанла дегендиле. «Зелёные» дегенлери уа, не акъла, не къызылла тюйюл, законсузлукъ заманда, ала кеслерини эллерин, мюлклерин къоруулагъандыла, артда уа къызыллагъа къошулгъандыла. Акъ бандитледен хата кёрген адамлагъа 12-шер минг сом берирге деген къагъытда Хочулары да бардыла, алай ала ол ахчаны алмагъанлары да белгиленипди.

Жангы властьха мюлкюнден юлюш этген, жангыдан мюлк къурай,  аны къорууларгъа кюрешген Хочуланы Шабазны жалгъан дау бла бир ненча кере тутхандыла.  1924 жылда Малкъар окрисполкомда баргъан жыйылыуда аны ишине къарагъанла (араларында Гемуланы Ако, Мусукаланы Ахмат, Улбашланы Келлет да болуп) быллай келишим этедиле: 1919 жылда акъ бандитле келгенде, Хочуланы Шабаз жангы власть жанлы болгъаны ючюн, анга дерт жетдире, акъла аны юйюн тонагъандыла, кюйдюргендиле, юйюрюн къыйнагъандыла. Ала бла кюрешде жаралы болуп, Шабаз кючден сау къалгъанды, аны тутулгъан жеринден партизанла эркин этгендиле. Ол, акълагъа къажау сюелип, Совет властьны къоруулагъанды. Мюлкюн айтханда уа, ол ишчи адамды, иги малчыды да, малы да андан асламды. Аны къарамында 20 адам юйюрю барды.

Алай бла Хочуланы Шабазны бир тутулгъанындан эркин этген эдиле.

Шабазны юсюнден айтханда, аны антлы шуёху Акайланы Хажимырзаны да сагъынмай болмаз. Хажимырза 1920 жылда Б. Калмыков бла, Н. Катханов бла бирге область революционный комитетге айырылгъан адам эди.  Архивде сакъланнган къагъытладан биринде, Акайланы Хажимырза къол салып, Шабазны аты былай сагъынылады: «1924 жылда Малкъарда эки саясат жыйын бар эди. Бири – Гемуланы Акону жыйыны, бири – Мусукаланы Ахматны. Мен, ол айырылыу игилик келтирмезин ангылап, аланы жарашдырыр акъылда, экисин да халкъда сыйы-намысы жюрюген Хочуланы Шабазны Нальчикде юйюне чакъырып, миллетигиз ючюн жарашыргъа керексиз деп, сёзню алай салгъан эдим…»

Озгъан ёмюрню 30-чу жыллары игилерибизни аямагъандыла. Шабаз, аны къарындашлары да кёп кере тутулгъандыла. Аланы мюлк жюрютгенлерин кётюралмай, жалгъан дау айтханла, жазгъанла болуп, Шабаз 1935 жылда экинчи  тутулуп эркин этилгенди, 1938 жылда да тюрме азабын ючюнчю кере кёргенди. Ол жети сабий ёсдюргенди. Аладан бири  малкъар прозаны мурдорун салгъан жазыучу, поэт, кесаматчы Хочуланы Салихди. Бусагъатда Кёнделенни администрациясы тургъан юйню тийреси Шабазны арбазы болгъанды. Нальчикде юйю уа Къабарты орамда эди.

Ма алай бла, малкъар халкъны ётгюр уланларындан бирини жашауу кюрешде ётгенди. Ол а жерни, малны, урунууну сюйген, ырысхы этген адам эди. Шабаз кёчгюнчюлюкде Къазахстанда ёлгенди.