Энди алача жокъду

Заман узун, къысха да болгъаны хакъды. Узун кече деп жаздым да биринчи назмуларымдан биринде, алай болмайды деп, кюлдю бир жаш назмучу. Къарт шайыр а, ышарды да: «Тюз эслегенсе, къызчыкъ. Сакъласанг, заман тохтап къалгъанча узун болады», – деди хырхы ауазы бла. Артда эсге тюшюрдюле аны «Узун жыл» деген жырын.

Ол кюн кёз аллыма келе, къарайма сюйген устазымы заман тозуратхан бетине. Жарсыйма аны анга алай жандауурсуз болгъанына. Энди биз тенг болгъаныбызны ангылайма. Ол да биледи аны. Алай болмаса, айтырмы эди манга жюрек къайгъыларын, кесине ушакъ нёгер этип?

– Ёмюрюмде андан тансыгъымы алалмагъанма, – дейди ол, эртте сюйгенини юсюнден хапарын башлай. – Да къайдан аллыкъ эдим, кёзлерине къараялмагъанма сора.

Мындан кетгенде, сабийле эдик. Ол Къыргъызстанда, мен Къазахстанда ёсгенбиз. Къайтып келгенибизде, къоншу-тийре асыры бир бирин къучакълагъандан, ийнакълагъандан, битеу барысы да жууугъубуздула, ахлубуздула деп тургъанма.  Алай эди ол заманда – адамла бир бирге бек татлы болгъандыла. Ахматны да кёре-кёре тургъанма. Дуния саман этген, юй къалагъан. Биз да, энди жете келген жашла, къызла, кюн-кече да тынчлыкъсыз болуп кюрешгенбиз.

Бир кюн суу боюнунда эгешчиклерим бла балчыкъ малтай тургъаныбызлай, ат бла  келеди таудан. Бизни къатыбызгъа жетгинчи окъуна атдан тюшеди да:

– Чыкъчыгъыз андан бери, къызла, – дейди. – Мен сизни жумушугъузну тынчыракъ эте барайым.

Не этерик болур деп, чыгъабыз, тизилебиз, тин-тери басып, топуракъаякъла, чырпабашла болуп ючюбюз да. Ол, аты бла киреди да, тёгерек айлана келип, биз да салам ата, саманлыкъны иги да малтап чыгъады. Сора кетеди жолуна. Сууну ары жанына барлыкъ эди. Кёпюр а жокъ. Ётген эди. Суу ол заманда бусагъатдан эсе толу келе эди, нек эсе да жукъарып къалгъанды жылла бла.

Сюргюнден къайтханда, биринчи жыл окъуугъа кёпле киргендиле. Мен а киралмадым, юйде жумуш асыры кёпден. Анамы да саулугъу хазна болмай. Ай бир къарындашым болса уа! Аны да къызгъаннганды къадар манга. Ахматны уа кёрюучю эдим, шабат кюнде шахардан келсе. Автобусдан тюшсе, бизни орам бла келип, жангы кёпюр бла ётюп жыйылыучу эди юйюне. Биз кюнлюм бетде, ала чегетде жашагъанбыз.

Атам къошдан келди да, къууандырды. Ушхууурдан къопханлай а:

– Асият, хазырлана тур. Быйыл сени окъуургъа иймей къоярыкъ тюйюлме, – деди. – Аллахха шукур, энди бир кесек аякъ тирегенбиз, апчымабыз.

Анам ыразы болмады:

– Кет, кет, э киши, неге керекди анга окъуу? Ма жерин тапсын да, орналсын бир юйде. Биз а бир окъуулула, билимлиле болупму жашайбыз?

– Сени заманынг башха, аныкъы башха. Бусагъатда билими болмагъанны жукъгъа да санамайдыла, айтдырмай къоймай эсенг.

Анам ёпкеледи:

– Эр киши болса да бир иш. Тиширыу башы бла къайда болса айланып…

– Хапарны аз эт, – деп къойду атам, сёзню андан ары ызын юзюп. – Ол школда сени къызларынгы окъутханладан къайсыды сен  «къайда болса айланнган» деп айтырыкъ?!

Мен а къууандым. Ол кече жукъусуз болуп чыкъдым тангнга, асыры кёз аллыма келтиргенден ол башха жашауну. Окъургъа уа хунерим не заманда да болгъанды. Тартыныуум да.

Алай бла экинчи жыл педагогика училищеге кирдим. Университетге да кираллыкъ болур эдим, алай таукел болалмадым къазах школдан сора. Барып, анда общежитде тохтап, экинчи не ючюнчю кюн болур эди, нёгер къызларым бла библиотекагъа барабыз. Алгъын китапла былай бюгюнча эркин тюйюл эдиле. Барсакъ, анда уа Ахмат. Келеди да, саламлашады шыбырдап. Анда алай сёлешиучю эдиле. Мен да къууанама. Биз андан дерслерибизни да этип, жабыла туруп кетебиз.

Чыкъсакъ, Ахмат алайда бир нёгери бла.

– Къызла, ашырайыкъ, – дейди ол. – Мен Ахматма, Асиятны бир эллиси, бу уа Мухтарды, жемталачы жаш.

Мен а, уялама да:

– Сау болугъуз, Ахмат. Ючеу болабыз да, бараллыкъбыз. Узакъ жашамайбыз, – дейме.

– Асият, биз да ол жанына барабыз.

Сафият а, мени нёгер къызым:

– Ашырыгъыз, – дейди, кюле-кюле. – Нек ашырмайсыз? Сизнича жашла бизнича ариу къызланы ашырыргъа жаратылгъандыла дейдиле да. Ётюрюк айтмагъанларына бир ышандырыгъыз бизни.

Мариям а тынгылап къойду. Ол аз сёзлю болгъанын эслегенме. Жолда Сафият лакъырда эте, ойнай-кюле, къалай жетгенибизни да эслемедик. Ол кюнден ары бизни ашырыу тёреге айланып къалды. Ахмат бла Мухтар бизге антлы нёгерле болдула. Бирде бирге чай иче да башладыкъ. Хычин этген кюнюбюз а – байрам жашлагъа. Ахмат бла солуу кюнледе бирге барабыз элге, бирге къайтабыз шахаргъа да. Бирге уа бир заманда да олтурмагъанбыз. Ол зат эсибизге да келмегенди.

Бир ингирде, библиотекадан келе, Ахмат хуржунума бир къагъыт сукъгъанын эследим. Асыры жюрегим тыпырдагъандан, бетиме къызыу ургъандан, къарангы болгъанына, нёгерлерим ол халымы эслемегенлерине къууандым. Кюндюз болса, аны эслемей къалыргъа амал жокъ эди.

Сафият бла Ахмат а ойнайдыла, жырлайдыла.

– Ий, Ахмат, санга Ахмат деп да ким атагъан болур, Таукъан деп къоймай. Ма, Таукъан болсанг, жырлай турур эдим санга:
 
Къараучу кесим болгъанма, Таукъан,
Ол сен жюрюучю жоллагъа.
Мен сени бла уа тюшюп къалгъыем
Таулада терен къоллагъа.
 
Ауазы бек ариу болуучу эди Сафиятны. Жырлап турса, тынгылап турур эдинг сау кюнню.  
– Эй, Ахмат, чегетдеми жашайса сен? О, да сора бу да сени юсюнгденди:
 
Ол аргъы ёзеннге кюн тиймейд, Таукъан,
Мен кюн тийгеннге барлыкъма.
Арсарлы бола уа сен турлукъ эсенг,
Болжалны кенгнге саллыкъма.
 
– Сен да, Сафият болмай, Сырмахан болсанг, мен да ма былай къууандыра турлукъ эдим сени:
 
Жетеулен сюйген Сырмаханны уа
Мен да сюймейин не этейим?
Кёзюне къарай, олтурур эдим,
Ол кюннге къалай жетейим?
 
Жетеулен сюйген Сырмаханнга уа
Тансыкъ болама, кёрсем да,
Энтта ючюсю къошулду дейле,
Бирине бермем, ёлсем да.
 
– Охо, охо, Сафият деп жырласанг да бузуллукъ тюйюлдю жырынг. Жетиге ючюсю къошулгъандымы дейсе? Жетиден а он игиди, – дейди Сафият, бармакъ бюге. – Бири тюбесе, бири ашырса, бири жырласа, бири киногъа элтсе, бири бичен этсе, бири малгъа къараса… Жумуш а барына да табыллыкъды. Ата ёлмесин, чалгъыгъа жетисин, ондуламы дейсе, бютюнда иги, онусун сюрюп барсам, онбиринчи да сен болуп, бир кюннге тындырыр эдигиз бизни колхозну ол бошалмагъан чаллыгъын.

Санымы пальтому хуржуну болгъан жаны кюйдюре, юйге келип олтурдум да, чыгъардым къагъытны. Алайлай Сафият кирип къалды да, къолумда китапха букъдурдум.

Радиода вальс макъам бере тура эдиле да, тартып, мени бла тёгерек айланып чыкъды Сафият.

Жатхан жерим терезе аллындады да, эрттенликде кюн, кече ай, жулдузла жокълай турадыла мени. Ай бла мен кёп ушакъ этеме, ол заманлада бир жерде тохтап, къарайды ол бийикден, бир мудах бола, бир жарый. Ахматны къагъытын да биз бирге окъудукъ.

«Аминат, санга тюбеген чакъдан насыплы кюнюм болмагъанды бир заманда. Тангымы сени атынг бла башлайма. Кечеде сагъышларым санга элтедиле. Айгъа сени юсюнгден хапар айтама. Нечик уллу насыпды сени кёрюп тургъан! Барып турур эдим сени жанынгда, женгим женгинге тие, жюз жыл, минг жыл! «Асият, Асият, Асият – жаш жюрекни жарсыуу…» Угъай, къууанчы! Бошалмазлыкъ къууанчы бла насыбы! Ахмат».

Къаллай, насыпха бёленип жукълагъан эдим ол кече! Андан арысында да, арада байламлыкъны кишиге билдирмесек да, насыплы болуп турдукъ. Мариям бла Мухтар да, жолда келе, бизден артхаракъ къалып, акъырын ушакъ этедиле.

Ахмат а, Сафиятны бла мени ортабызда тохтап, бирде къолтукъларыбызгъа кирип, атлайды. Ыйыкъдан бир кере киногъа да барабыз. Былайда да аны бир иги къылыгъы ачылады – киногъа билет да, мороженый да андан болады, кишини хуржуннга узалтмайды. Энди, адамны сюйсенг не къылыгъы да ариу кёрюнеди ансы, Мухтар да оздурмазгъа кюреше эди анга. Алай барабыз да бир кюн, «Восток» кинотеатрны аллында Сафиятны экиге айланнган къарындашына тюбеп къалабыз.

– Къызла, жашла, – дейди Сафият, аны къу-чакълап, сора аллында тохтап, къолу бла кёргюзте, – бу танакёз бурмабаш мени къарындашым Азретди. Къурулушчу инженер, аспирант. Алыкъа юйдегиленмегенди, излеудеди. Сюйюгюз муну!

Жашны бети къызаргъанын эслеп, Ахмат биринчи берди къолун:

– Мен Ахматма. Бу уа – Мухтар. Беш минутдан зоотехникле. Асият бла Мариям а сени эгечинги нёгер къызларыдыла.

Кёп мычымай Азрет, сакълагъан нёгерлери келе тургъанларын эслеп:

– Энтта да кёрюшюрбюз, – деп, ала таба атлады.

Биринчи кере Азретни алай кёрген эдим. Ол да артда биз тургъан жерге келе-кете турду. Асламысында ара шахарда тура эди да, артыкъ бег а эрикдирмген эди. Келсе уа, хар бирибизге энчи саугъа: кимге – китап, кимге – жаулукъ, кимге – кёлек, кимге – дух…

Биз окъууну бошаргъа, Азрет да аспирантураны бошап, юйюне къайтды. Къурманлыкъ этеме деди да, гур деп, жыйылып бардыкъ юйюне. Чегем башында ары дери бир да болмагъан эдим да, бек жаратдым гитче элчикни. Тепседик, жырладыкъ, эски адетледе жюзюк оюннга дери жетдик. Ахмат да жыр, тепсеу хунерин ачыкъ этерге анты бла келгенча, ол къурманлыкъны жаны болуп турду. Къартла бла баш, жашла бла как ашады. Кесин бир да бек сюйдюрдю ол жанлылагъа. Мени да чыгъаргъан эди ортагъа бир кере. Мен да бармаздан, ол да къоймаздан. Тепсеп бошагъанлай, бир къарт чакъырады дедиле. Бардым.

– Къайданса, ариу къыз? – деп сорду ол.

Айтдым.

– Эски досум Тауханланы Ачахны къызы тюйюлмюсе?

Аныкъы болгъанымы билгенде:

– Тейри, атанг бла уа кёп кере къош болгъанбыз Хаймашада, Жаммашда да. Малны халын билген, адамлыгъы да болгъан асыл адамды, – деп башлады ол сёзюн, тёгерекдегилени да тынгылата. – Бир шыты, туман кюн ажашып тюшеме аны къошу болгъан жерге, жылкъы излей. Ёрге ётеме, тапмайма, артха къайтама. Дагъыда ызы ары элтеди дейдиле да, барама алайны. Ол а арлакъда бетде къой кюте болады. Къычырып тохтатады да, тигелейди. Сора, саламлашып, къошун кёргюзтюп:

– Кечди. Бу ахырлыкъда айланма да, ары барып тур. Мен да тигелейим бусагъат, – дейди.

От да этип, мени аны жанына олтуртуп, юсюме жамычысын атып, къозу эт бла сыйлайды, эс тапдырады. Ким болгъанымы да билмей, ма алай таулулукъ этген эди бирде. Энди уа шуёхумду. Тейри, къызы, санга атап, бир къара къойну боюнун тартмай а жиберлик тюйюлдю Мухаммат да…

Ючюнчю кюн къайтдыкъ шахаргъа. Сора, дипломларыбызны да алып, бирер жерге жайылдыкъ. Мен да элимде школда тохташдым. Сёз бергенме Ахматха кюз артына.

Августда школдан курслагъа ийдиле Нальчикге. Анда Сафиятха тюбедим. Кёп хапар айтдыкъ. Ахматны уа сагъынмадым анга, ол бизни насыбыбызны урларыкъ кибик. Ангыламазча уа тюйюл эди кеси да ортабызда бир зат болгъанын. Урларыкъ дегенлей, алай да этди мени жырчы, тойчу. жарыкъ тенг къызым, окъуучу нёгерим Сафият – алайдан къачырды мени къарындашы Азретге.

Жарашыргъа атамы эски шуёху Мухамматны да тамата этип ийдиле. Алай бла, мен не десем да, ала сюйгенча болду. Кертисин айтханда, мени киши ангылагъан да этерик тюйюл эди, Азретден эсе Ахматны сайлайма десем. Жаланда сюйген адам ангыларыкъды аллай затны.

Бир кесекден а, кюз артына, ол мен айтхан болжалгъа Ахмат да Сафиятны элтди. Тойда тюбедик, бир бири кёзюбюзге уа къараялмадыкъ. Анда билдим Мариям бла Мухтар да бир юйюрлю болуп, Къазахстаннга къайтханларын жашаргъа.

Къыйын эдиле десем, ётюрюк айтырыкъма. Къайынларым юсюме ёлгенча болуп турдула, школгъа ишлерге да салдыла. Атабыз окъуна аллымы сакълап туруучу эди, юйге къайтыргъа, орамгъа чыгъып. Азрет да, Аллах сакъласын, аман болмагъанды. Москваны бла муну арасында айланып, келгени, кетгени да къонакъча жашадыкъ эки жылны. Артда уа къагъыт жазып ийди:

«Аминат, мындан ары сени, кесими да алдап, ётюрюк айтып туралмайма. Ол келишген да этмейди, къартлагъа не этейим ансы. Мында юйдегим, эки сабийим да бардыла. Сени да сюймейме деп айталлыкъ тюйюлме. Аланы къоюп кел дей эсенг, мени ючюн ёл дей эсенг, ёлейим, боюнум къылдан иничгеди…»

Ол кюнден сора тюрленнген болур эдим, окъуу жылны ахырына кючден жетдим. Атамы-анамы кёрюрге барама дегенимде, къайынларым бир кёз ачсын деп, дунияны саугъасын жыйып ийдиле. Ол огъурлу къартланы да къучакълап, алай чыкъдым къайтмаз жолума.

Кёргюзтдюле, Ахмат бла Сафият эл къыйырда ишлей тургъан юйню, эгиз къызчыкъларын да сагъындыла. Ариу жашаугъа деп туугъан эдиле ол эки керти да ариу адам,  алай башханы насыпсыз этген кеси насыбындан къууанамыды дейсе – экиси да, Ростовдан келе, суугъа кетип жоюлдула деген ачы хапар келди Жангы жылны аллында.

Дауум жокъду бирине да. Жаннетледе турсунла. Сабийле уа, Мариям бла Асият, ынналары бла къалдыла. Мени сохталарым эдиле да, ала болушуп тургъандыла энди уа нек жашайма деген къыйын кюнлеримде. Мен – алагъа, ала – манга. Жашырын къарай эдим экисини бетлерине дайым дерслеримде, сыфатларында ата-аналарыны ышанларын излей. Ёксюзле болсала да, жарыкълыкълары бла Сафиятха ушагъандыла экиси да. Оюм эте билгенликлери бла уа – Ахматха. Энди ала кеслери да болгъандыла ата-ана. Мен а айланама къарт бола билмеген Сафият бла, жаш Ахматны да ортагъа салып, жарыкъ орамлада.

Жыр билмеген, жыр сюймеген сунадыла мени бирле. Жюз жыл, минг жыл тынгылар эдим эрикмей алагъа, энди алача жырлагъан, тепсеген да жокъду ансы. Жыл сайын жер жангыча чагъа баргъанын эслеймисе?

Ахшам, къара агъачдан чыгъып, суусап кийикча, кюнню къызылсуу жарыгъын шош иче тургъан кезиуде устазымы бети къалай сюйдюмлюдю.