Политрукну дерслери

                                        Уллу Хорламны 75-жыллыгъына
                                   
Къабарты-Малкъарны халкъ жазыучусу, суратлау сёзню устасы Гуртуланы Берт (Аллах аны жаннет ахлусу этсин) 1941-1942 жыллада Краснодарда миномёт-пулемёт училищеде курсантланы окъутуп тургъанды. Бертни политикадан дерслерине тынгылагъанланы араларында бизни жерли жашла да болгъандыла. Артда курсантла бла бирге фронтха Гурту улу кеси да кетгенди. Бертни жашаууну чыгъармачылыкъ ишден башха жаны бла газет окъуучуланы шагъырей этебиз.

Берт Акъ-Сууда школда сабийлени окъута эди. Аны бла бирге элни эм школну бирикдирилген партия организациясына башчылыкъ этгенди. Къыркъ биринчи жылда июнь айны 22-чи кюнюнде, уруш башланнганын эшитип, эл Советни арбазында жамауатны митингин къурайды. Анда сёлеше, Германияны, бир бирге чабыууллукъ этиуню юсюнден келишимни бузуп, Совет Союзгъа къажау уруш ачханыны, алай ол бизни къыралны хорлаялмазлыгъыны юсюнден айтады. Адамланы, бюгюнден башлап, бютюнда къаты ишлерге чакъырады. Гитлерчи фашизм ууатыллыгъына ийнандырады.

… Прохладна тийресинде къорууланыу ыз ишлеу къыстау барады. Битеу республикадан келгенле танкла ёталмазча терен эм кенг урула къазадыла, дотла, дзотла ишлейдиле. Аскер низамгъа кёре, ала роталагъа эм батальонлагъа бёлюнюпдюле. Холам-Бызынгы районну роталарындан бирини парторгу Гуртуланы Берт эди.

Броню болгъанына да къарамай, Гурту улу кеси ыразылыгъы бла аскерге кетеди. Аны Запорожьеге жибередиле – политрукланы курсларына. Анда бир жерлилерине – Биттирланы Якубха, Созайланы Гадашха, Ёлмезланы Мухтаргъа, Мызыланы Адырайгъа, Геттуланы Максимге тюбегенинде кёлю кётюрюледи. Не десенг да, жерлешлери, танышлары бла бирге болгъан къалай игиди!

Солдатланы юйретириклени шёндю кеслерин юйретедиле. Кече белинде тургъузуп, сауутларын да алдырып, бир талай километрге чапдырадыла, балчыкъда, жауунда бауурлары бла сюркелирге буюрадыла. «Юйрениуледе къыйын болса, урушда тынч боллукъду», - деп къайтарып-къайтарып айтады командир. Керек жерде курсантлагъа хыны да сёлешеди, жетишимлерин да эслемей къоймайды. Бертге бла Мухтаргъа башхаладан эсе бегирек бюсюрейди. Таулула бары да бир взводда эдиле.

Бир кюн, жауун да къыстау жауа тургъанлай, аланы станковый пулемётдан илишан атаргъа чыгъарадыла. Гурту улу беш окъну мишеньни тюз да ортасындан тийдиреди. Курсант тизгинни аллында курсланы таматасыны атындан анга ыспас этедиле.

«Заман терк озду. Армавир шахаргъа келтирип, резерв полкга къошдула, - деп эсгере эди Берт. – Андан а, кимибизни политрук, кимибизни комиссар этип, фронтну тюрлю-тюрлю жерлерине жибередиле. Бир ингирде мени штабха чакъырадыла. Штабны начальниги бла комиссары манга бир талай соруу бердиле. Сени педагог да, жазыучу да болгъанынгы эсге алып, Къызыл Аскерни Политуправлениясыны излемине тийишлиликде, бек керекли жерге иерге умут этебиз, дедиле. Ол ууахтыда, телефон зынгырдады да, мени казармагъа жибердиле, кеслери уа сёлеше къалдыла. Бир заманда, ингир къарангысында, резерв полкну къайгъылы белги бла кётюрдюле. Бирлерибизни штабны тёгерегин сакъларгъа къойдула, асламыбыз а Къобан сууну боюнуна атландыкъ. Черекни онг жанында агъач ичинде тохтадыкъ, бирси къауумубуз, къазакъ станицаны жаны бла ётюп, Фродштат деген элчикни къуршалады. Алайгъа немецлиле десант атханларыны юсюнден ары жетгенде билген эдик. Танг аласында, болушлукъгъа черек флотну матрослары да келип, душман парашютистлени жесирге алгъан эдик. Полкга къ
айтхандан сора мени жангыдан штабха чакъырдыла. Краснодардагъы миномёт-пулемёт училищеде политика жаны бла преподаватель болуп ишлерге жол къагъытымы, аш талонларымы да къолума тутдуруп, ахшы жолгъа, деп ашырдыла. Ол кюн ингирде училищени начальнигине жолукъдум. Начальник турур жерими, жумушуму да ангылатды».

Гурту улу училищеге келгенде, миномётчуланы бир къауумлары, курсланы бошап, фронтха кетерге хазырлана болгъандыла. Жашланы бетлери мудах тюйюл эди. Ала фашист Германия ууатыллыгъына ышанып эдиле. Курсантланы фронтха ашыра баргъанлагъа къошулургъа Берт начальникден эркинлик алды. Краснодар училищени курсантларын Винницада, Грозныйде, Орджоникидзеде окъугъанла бла бирге къошуп, 64-чю аскерни командованиясыны оноууна жибердиле. Орджоникидзеде окъугъан курсантла уа Дон сууну боюнунда къыйын сермешле бардыргъан 33-чю гвардиячы жаяу аскер дивизиягъа къошулгъандыла. Техникалары, сауутлары бла да иги кесек да онглу болгъан гитлерчилени тыяргъа курсант полкну къолундан келмегенди. Къызыу сермешледе полкну командири, ауур жаралы болуп, Дон черекни сол жагъасына кючден-бутдан къутулгъан училищеге белгили болгъан эди.

Фронтдан Гурту улуну биягъы артха къайтардыла. Училищеде курсантланы жангы къауумларын окъутургъа керек эди. Сен мындан эсе анда кёп хайыр келтирликсе, деген эдиле анга. Алай бла, Берт 64-чю аскерни 33-чю гвардиячы жаяу аскер дивизиясындан, курсантларын анда къоюп къайтханында, училищеге жангы жашла келип тургъанларын кёрдю. Аланы араларында бизни республикадан баргъан жашла да бар эдиле: Мирзоланы Алий, Жанатайланы Хызыр, Уяналаны Ануар, Кациланы Абука, Хасан Карданов, Малкъондуланы Магомет, Виктор Иванько. Бары да комсомолчула, бары да 1924 жылда туугъанла. Аскерге кеси ыразылыкълары бла келгенле. Берт, не айтырса, алагъа бек жарыкъ тюбеди. Бизни жашла, командирле болуп, аскер бёлюмлеге башчылыкъ этериклери ючюн ёхтемленип, кёлю кётюрюлдю. Гурту улу кесини жерлешлери бла батальонну комиссары Енгибаровну да шагъырей этди. Ала къалай окъугъанларына дайым кёз-къулакъ болуп турады. Командирлеге сорады, ала бизни жашланы махтасала, бек хычыуун кёрюнеди.

Батальонну комиссары бир жууаплы ишге батыр жашланы сайлап жиберлик болса, Берт Алийни, Хызырны, Ануарны атларын айтып болгъанды. Ала жерге къаратмазлыкъларына ийнаннганды. Дерследен тышында да политрук Гурту улу кеси жерли жашла бла кёп ушакъ этгенди.

Немецли-фашист аскерле Краснодаргъа жууукълашханларында, гитлерчи самолётла шахаргъа бомбала атып башлагъан эдиле. Курсантла преподавательле бла бирге юй башларына тюшген жандырыучу бомбаланы ёчюлтюп тургъандыла. Гитлерчиле Краснодарны къыйырына жетгенде, училищени кёчюрюрге тюшгенди. Курсантланы Закавказье фронтну 45-чи аскерине къошаргъа буйрукъ болгъанды. Алай, темир жол вокзал бузулуп, поезд бла кетерге онг табылмагъанды. Андан ары мычыргъа жарарыкъ тюйюл эди. Училищени преподавательлери, курсантлары да, кече къарангысын хайырланып, шахардан чыгъып, жаяулай юг жанына тебирейдиле. Ол кече кетмеселе, ала къуршоугъа тюшерге боллукъ эдиле. Кюндюз фашист авиациядан бугъа, кече жолгъа чыгъа, алай барадыла.

Душман аскерчиле курсантланы ызларындан болгъандыла, аланы жесирге алыргъа кюрешгендиле. Сауутлары болгъан курсантла (училище сауут бла толусунлай жалчытылмагъан эди), тохтай да, немецлилеге от ача, аланы бир кесекге тыя, алай баргъандыла. Ол къысха сермешледе курсантладан тёрт адам ёледи, жаралы болгъанла да бар эдиле.

Хадиженск станицаны къатында гитлерчиле бла ачыкъ сермешге кирирге тюшеди. Станицаны ушкок от ийис алып, тёгерекни тютюн басхан эди. Бизни республикадан къатышханла – Мирзоланы Алий, Уяналаны Алий, Жанатайланы Хызыр, Хасан Карданов – Къабарты-Малкъарны белгили комиссарлары фронтха жетгинчи окъуна батырлыкъларын кёргюзтгендиле. Училищени таматалары алагъа ыспас этгендиле.

Уруш эте тургъан Къызыл Аскерге командирле хазырлагъанла курсантланы политика чыныгъыуларына уллу эс бурадыла. Аскер усталыкъгъа юйретгенден сора да, курсантланы душман хорланырыгъына толу ийнандырыргъа керек эди. Аны себепли преподавательле, ол санда Гуртуланы Берт да, битеу билген мадарларын хайырланнгандыла. Курсантланы политика хазырлыкъларын ёсдюрюуде жетишимлери ючюн училищени таматалары Бертни ариу кёргендиле, юлгюге келтиргендиле.

Туапсени тийресинде да курсантла фашист аскерчиле бла уруш этерге керекдиле. Не гитче сермешде да адам кёп болмайды. Эки жаны да бир бирлерине от ачханда, окъла бары да бошуна кёп атылмайдыла. Бир бёлек курсант уллу болушлукъ жетгинчи ёлген эдиле.

Берт окъутхан курсантла, офицерле да душман бла сермешледе кишиликлерини, жигитликлерини юлгюсюн кёргюзтгендиле. Малкъондуланы Магомет Киевни къатында сермешледен биринде жигитча жан бергенди. Виктор Иванько урушдан къыяулу болуп къайтханды. Бир талай жылны республиканы Эл мюлк министерствосунда ишлегенди.

Хасан Карданов урушну Польшаны жеринде бошагъанды. Кёп аскер саугъалагъа тийишли болгъанды. Ол Россейни халкъ жигитиди, Россейни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусуду.

Отставкадагъы капитан Мирзоланы Алий, миномёт взводха башчылыкъ эте, кёп сермешлеге къатышханды. Аны миномётларыны отундан кёп гитлерчи солдат бла офицер къырылгъандыла, пулемёт топла жокъ этилгендиле. Жаш офицерле урушну къанлы жоллары бла Голубая линия бла Будапештге дери баргъандыла. Венгрияны ара шахары ючюн бек уллу сермешле бардырылгъанлары Ата журт урушну историясында белгилиди. Алий кёп жылланы «Коммунизмге жол» («Заман») газетни баш редакторуну заместители болуп ишлей, жаш журналистлени юйретиуге уллу къыйын салгъанды, Россейни культурасыны сыйлы къуллукъчусуду. Гитлерчиле бла сермешледе жигитлиги ючюн Ата журт урушну биринчи даражалы, Къызыл Жулдузну ордени бла эм башха майдалла бла саугъаланнганды.

Гвардияны отставкадагъы капитаны Уяналаны Ануар, бирде пулемёт ротагъа, бирде танкланы атыучу ушкокла бла сауутла берген ротагъа башчылыкъ эте тургъанды. Кенингсберг ючюн баргъан къанлы сермешлеге къатышханды. Румынияны, Югославияны азатлагъан совет аскерчилени санында болгъанды. Ол совет орденле бла бирге тыш къыраллы саугъала бла да саугъаланнганды. Ануарны югославиялы майдалыны удостоверениясына Иосип Борз Тито салдырады.

Бизни республикада Уяна улу халкъ совет, партия, мюлк организациялада ишлегенди.

Кесини аскер сохталарыны юслеринден алгъыннгы политрук, Уллу Ата журт урушха къатышхан Гуртуланы Берт сюйюп айтхан эди.