Баший тас болгъан сызгъы

Герпегежден Къашхатау таба элден юч километр чакълы баргъанлай, жолну сол жанында тал терекле тюбюнден сууукъ шаудан чыгъады. Анга Баший кезлеу дейдиле. Алайтын ётгенлени кёбюсю тохтайдыла, сууукъ суудан ичедиле, суусапларын къандырып, аны жаратханнга да шукур эте, жолларына тебирейдиле. Кесим да алайгъа къайта туруучума.

Кёп жылла мындан алда герпегежчи акъсакъалдан эшитген эдим аны хапарын. Бурун Огъары Малкъардан Башийладан биреулен алайда къош тутханды. Жаз башында болгъан малын алайгъа келтиргенди. Кеч кюзге дери кютгенди. Къоюн, тууарын да, иги семиртип, къар жауар кезиуге элине жыйышдырып тургъанды.

Таудан ёзеннге келген малкъарлыла жашны къошунда солугъандыла, кеч болгъан анда къала тургъанды. Баший улуну къошунда къонакъгъа къалыргъа жер, ичерге суу, ашаргъа аш табылгъанды.

Малкъарлы жаш алайны кезлеу ючюн окъуна сайлагъан болур эди. Къошу да тюз аны къатында эди. Суу чыкъгъан жерни къазып кенгертгенди, тал терекледен къазыкъ чыбыкъ къырып, тёгерегин мал кирмезча бегитгенди. Шауданны тёбен жанында уа къою, тууары да эркин ичерча кёлчюк да ишлегенди.

Жашны бир аламат ажири да болгъанды. Жанындан къарасанг, ол кийик   жаныуаргъа окъуна ушагъанды. Ыстауатха башха адам келсе, ол аны юсюне чабып болгъанды. Къошну, малны да не уллу парийден да иги   сакълагъанды.

Иеси аны бир заманда да арбагъа жекмегенди, жюк ташытмагъанды. Аягъына кишен да салмагъанды. Кеси аллына эркин атлап айланнганды. Чакъыргъан тауушун эшитгенлей, терк окъуна аны къатына жетип, не айтаса да, не этеме дегенча, сир сюелип къалгъанды.

Къауум жыл андан алда, кеч кюз артында, жауун кече, къыстау бёрюле улугъан тауушла чыгъадыла. Малла да тынгысыз болгъандыла. Ала ары дери да улуй-улуй тургъандыла. Алай бу жол ала къошха асыры жууукъ келгендиле.

Баший улу, къолуна от жагъадан жана тургъан кесеу алып, онг къолуна ушкогун алып, тышына чыгъады. Чыкъсанг да, аллайны кёр, ыскындыкны ары жанында жылтырагъан кёзле эслендиле. Къауум бёрю жууукълаша келедиле.

Ала келген жанында ыскындыкга къысылып тай бла байталны эследи. Жаш кесеуню бёрюле таба сызды, ызы бла ушкокдан атдырды. Жаныуарла къачдыла. Сора Баший улу, сехлени ачып, атланы жыяды. Байтал, сюрюше-сюрюше, кючден ётдю да, экиси да халжар тюбюнде маллагъа къошулдула. Эрттенликде жауун да тохтады, кюн да тийди. Тереклени сары, къызыл чапыракълары жылтырайдыла.

Жаш бюгюн башха кюнледен эсе алгъаракъ къопду. Малланы элге сюрюрге керекди. Къонакъ атлагъа къарай барса, байтал жатып, терен-терен солуйду. Мангылайында акъ жулдузчугъу бла къаратор тайчыкъ, аны   къыйналгъанын ангылагъанча, таймай къатында турады.

 Къошну иеси байталны къатына барып, башын сылады, солуууна тынгылады, халын жаратмады. Юсюнде терен жараларын да кёрдю. Андан тюнгюлдю. Баям, байтал бёрюле бла сермешген болур эди.

Аны болмазлыгъын кёргенден сора, ол бир жанына болгъунчу сакълайым деп, дагъыда эки кюн турду. Ючюнчю кюн эрттенликде байтал ёлдю. Жаш аны ыстауатны мюйюшюнде бастырып, малларын да аллына этип, элине тебиреди.

Тайчыкъгъа уа къош уучу бла ийнек сют ичиреди. Алай бла элге жетедиле. Баший улу тайгъа, анасы сабийге къарагъанча, къарап турду. Ёсдюрдю, жарагъан ат болду.

Алты жыл озду андан бери. Тайчыкъ жарагъан ат болду. Иеси аны бла чаришлеге жюрюйдю. Барса да, хар заманда да хорлайды. Чаришде аны къаратору бла келе тургъанын кёрселе, кёп жигитле къатышмай къаладыла.

Бир жол, Голлу байрамны кезиуюнде, биягъы была алчы боладыла. Чаришчилени барын да озуп, акъсакъалланы алларына келедиле. Бираз солууун да алып, жаш атдан тюшейим дегенлей, ызындан келген атлы аны сыртына къамичи бла урады.

Баший улу ётгюр жаш эди, жигит жаш алай болмаса, кеси жангызлай элден узакъда къош тутуп да турмаз эди, адамны алай этгени анга ачыу тиеди. Къаны къызады. Сермеп, къамасын чыгъарып, ол адамны къарнына уруп, алайда окъуна ёлтюреди.

Уллу байрам даулашха, тюйюшге, бушуугъа бурулады. Бирле аны, бирле муну жанлы боладыла. Иш тёреге бериледи. Анда уа аллай оноу этиледи: къамичи бла ургъан терс болгъанлыкъгъа, Баший улу къан тёкгенди. Аны ючюн ол элден кетерге керекди.

Не этерик эди. Жаш тёрени оноууна бой салды. Холамгъа кетип, юйдегили да болуп, анда жашап тебирейди. Герпегеж тийресинде къошу бош къалады, кезлеуню тёгерегин чырпы басады.

 Бу бир заманда да тёрени оноууна ыразы тюйюл эди. Биреулен адамла   къатында аны бетин жояргъа кюрешгенди, бу уа кесин сакълагъанды. Къамичи ургъаннга тийишли жууап къайтармай, ол артда элге не деп чыгъарыкъ эди. Аны ючюн адамны элинден къыстаргъа кишини да эркинлиги жокъду.

Артда Нальчикге орус законлагъа жюрюп тебирейди. Аладан тюз оноу алып, элине къайтыргъа излейди. Холамдан Къара-Суугъа келип, андан Хумалан бла Сары-Тала жайлыкъгъа ётюп, алайдан Элмелиге (шёндю алайгъа Мистердоз дейдиле) тюшюп, андан Солтанакъ аягъында сызгъы бла Хари суууна энип, Акъ-Суу ичи бла Нальчикге келип болгъанды.

Мында ишин этгенден сора ызына да алайтын къайтханды. Нёгерлери уа – белиндеги къамасы бла, жулдуз мангылайлы къаратору.

Бир жол Баший улу, Нальчикден ызына къайтып бара, Акъ-Суугъа киреди, андан Хари суудан кетип, сызгъы бла ёрге тебирейди. Солтанакъгъа жете баргъанлай, шёндю сабий солуу юйле тургъан жерде аны аллына юч атлы чыгъады. Бирини къолан аты болгъаны акъсуучула кёрген эдиле. Андан сора Баший улу кеси, аты да думп болуп къаладыла. Адамла кёп излеген да этдиле, алай табалмадыла. Андан бери акъсуучула Хари сууундан Солтанакъгъа дери баргъан сызгъыгъа Баший тас болгъан сызгъы дейдиле.