Дарманнга жарагъан хансла

Республиканы тау жерлеринде дуния бла бир дарманнга жарагъан хансла бла битимле ёседиле. Аланы къалай хайырланыргъа керегин эмда   къайсысы не ауруугъа жарагъаныны юсюндендиле бюгюннгю билдириулерибиз.

Балханий (медуница)

Бийиклиги жыйырма сантиметрге дери жетиучюдю, кеси да тюз ёрге ёсген хансды. Тамырлары жан-жанына жайыладыла, чапыракълары жумуртхагъа ушашлыдыла, гюллери сабакъны чукуюнда бирге жокку боладыла. Ала алгъа къызгъылдым боладыла, ызы бла шакъы, агъар заманларында уа кёк бет аладыла. Урлугъу ууакъды, сыйдамды эм жылтырауукъду. Балханий апрель - май айлада чагъады. Кеси да нарат-назы эм уллу чапыракълы агъачлада ёседи. Битим минерал веществоладан - марганец, темир, жез, ванадий, калий, кальцийден - байды. Анда каротин, рутин, органика кислотала, бал туз, алколоидле, полифинолла да тюбейдиле.

Халкъ медицинада битимни къайнатылып, къайнатылмай да этилген сууун тюрлю-тюрлю тамакъ аурууладан, туберкулёздан, фурункулёздан къыйналгъанлагъа эм терилери ауругъанлагъа ичиредиле. Туберкулёздан ауругъан сабийге ол артыкъда иги болушады.

Бу хансдан сингир, сапыран (шалфейден), эрмен чапыракъладан (полынь) бирча тенг юлюшле алып, аланы бирге къатышдыргъандан сора, аны эмда балны биришер къашыгъын стакан суугъа атадыла эм сел отда 5-6 минутну къайнатадыла, суугъандан сора сюзедиле. Ёпкелери, къууукълары ауругъанлагъа, геморройдан къыйналгъанлагъа аш ашардан онбеш-жыйырма минут алгъа аны къашыкъ бла бирин кюннге юч кере ичиредиле.

Чурко (топинамбур)

Анга оруслула земляная груша деп да айтадыла. Ол кеси да кёпжыллыкъ битимледенди. Чёплеу маталлыды, бийиклиги да 2-3 метрге жетеди. Тёбенинде чапыракълары уллуладыла, жюрек формалыдыла, къыйырлары быхчыны ауузуна ушайдыла. Битимни баш жанында чапыракълары уа узун боладыла, жумуртха формалыдыла, зыбырдыла. Битимни тамырлары картофну тамырларына ушайдыла.

Чурко август-сентябрь айлада чагъады. Гюллери чёплеунюкюленича сарыладыла. Картофуну къабугъун артып, чийлей ашайдыла. Медицинада аны чапыракъларын да хайырланадыла. Артыгъыракъда диабет ауруугъа къажау кюрешде. Нек дегенде ол битимде полисахаридле, клетчатка, витаминле, минерал элементле, артыгъыракъда темир, кремний, калий, фосфор, цинк кёпдюле. Диабетден ауругъан адам чуркону хайырланса, аны чархында углеводла, липидле мардасына келедиле. Битимни картофларындан бла чапыракъларындан салат этип, ауузланырдан отуз неда къыркъ минут алгъа ашагъан адамны 1-2 сагъатдан къанында глюкоза иги кесекге азаяды.

Чапыракъларындан сыгъылгъан сууну (азыкъ ашардан алгъа бир къашыгъын кюннге юч кере) къаныны басымы мардадан уллу болгъанлагъа, къан тамырлары иги ишлемегенлеге эмда энтеритден къыйналгъанлагъа ичиредиле. Ол ичлери ётгенлеге да игиди. Адамны бир заты сынды эсе, чуркону бутакъларын эм чапыракъларын ууакъ туурап, сыннган жерге салып байлайдыла.

Жерк (ольха)

Аны къабугъу кюл бетли болады, бийиклиги жыйырма метрге дери жетеди. Гюллери, сыргъалача, къысха бутакъчыкълада энишге тагъылып ёседиле. Урлукълары жаймакъладыла.

Жерк чапыракъ этип башлагъынчы окъуна чагъады, аны урлукълары август-октябрь айлада бишедиле. Терек асламысында череклени, кёллени жагъаларында ёседи.

Республикада жеркни юч тюрлюсюне тюберге боллукъду: къара, акъ эмда сыргъалы. Бу терек кёплюгю бла агъачда бешинчи жерни тутады. Аны мебель этген жерледе хайырланадыла. Таулула жерк терекни къабугъундан бояу этип, аны бла чабырла, чарыкъла, гыбытла, жюн эмда андан этилген затланы бояп тургъандыла.

Медицинада уа къабугъун бла гагуларын хайырланадыла. Аладан къайнатып жарашдырылгъан суу бла ичден къан баргъандан, хронический энтероколитден багъадыла. Чегилери ауругъанлагъа, ичлери ётгенлеге да жарайды ол. Тиш этлери къанаргъа ёч болгъанла жеркни къабугъун къайнатып, аны бла ауузларын чайкъай турургъа керекдиле.

Жилек (земляника)

Кёпжыллыкъ битимди. Бийиклиги онбеш  сантиметрден бийик болады. Тамырлары къысхаладыла, кёпдюле. Ол май-июнь айлада чагъады, гагулары июль-август айлада бишедиле. Аны гагуларында аскорбиновый кислота, каротин, бал туз, тюрлю-тюрлю тузла, калий, тамырларында уа дубильный веществола аслам тюбегени тохташдырылгъанды. Тамырларыны, чапыракъларыны, гагуларыны да дарманлыкълары барды.

Медицина илму юйретгеннге кёре, бауурлары, бюйреклери, жюреклери ауругъанла жилекни аслам ашаргъа керекдиле. Адамны чархын кючлеуде, аш орун-чеги аурууладан багъыуда да аны хайыры бек уллуду. Халкъда уа битимни гагуларындан бла чапыракъларындан къайнатылып этилген сууну кече терлеп онгсуз болгъанлагъа, аш орунда жарасы болгъаннга, тамагъы сапырандан ауругъаннга берирге кереклисин айтадыла. Аны ючюн битимни къургъакъсытылгъан юч чапырагъын 400 грамм исси сууда къайнатып, аны бир кюнню ичинде аз-аздан ичедиле. Аны дагъыда ангинадан, астмадан къыйналгъанлагъа эмда ичинден къан келип ауругъанлагъа ичиредиле.

Артиш (можжевельник)

Бизни республикада бу битимлени юч тюрлюсю тюбейди. Къазакъ артиш терекле тюплеринде ёседи. Жерге жайылып ёсген артишге (можжевельник стелящийся) мылылыкъ аз болуучу кюнлюм бетледе тюберге боллукъду. Узун чапыракълы-ийнели артиш (можжевельник длиннохвостый) кюнлюм бетледе ёседи.

Биржыллыкъ жаш бутакъларыны бла аланы чапыракъларыны барды дарманлыкълары. Ала безгекден болушадыла, къурушхан ауруулары болгъанлагъа да жарайдыла. Сууалчанлагъа, чачны тюшюуюне къажау кюрешде да хайырланадыла аны. Юлкюню ууакъ тууралгъан чапыракъларын сары жау бла къатышдырып, аны къотурла, кичигенлери тохтамагъан, темиреу болгъан жерлеге сюртедиле.

Ачы ханс (тысячелистник)

Ачы ханс кёп жерледе ёседи. Аны чаллыкълада, тау жайлыкълада, бахча ыржылада, эски жол ызлада эм буруула жанларында да кёрюрге боллукъду. Ол бийиклиги бир метрден артыкъ болгъан хансды, къаурасы - къаты, чапыракълары уа иничке, жукъа боладыла. Гюллери баш жанында бирге копал болуп ёседиле.

Хансны неси да бек ачыды. Ол ётгенден дарманлыкъ этеди, аны жаланда адамны угъай, малланы багъыуда да хайырланадыла. Ууакъ тууралгъан ачы хансны къашыкъ бла бирин къайнар сууда 2-3 сагъатха къоюп, ызы бла сюзюп, ауругъаннга уллу къашыкъ бла кюннге юч кере ичирирге керекди.