Тукъум тарыхда - миллет тарых

Малкъар Россейге къошулуп, документле орус тилде бардырыла тебирегенде, къагъытчыла бир-бир тукъумланы, халкъда жюрюгенича болмай, бир харфын тюрлендирип, башхаракъ жазып да къойгъандыла. Аны айта келгеним, Хубийлары Хибийлары деп да жюрюйдю.

Эки минг онекинчи жылда Къарачай-Черкес илму-излем институт «Хубийлары» деген тарых очерклерин басмалагъанды. Анда айтылгъаннга кёре  бу тукъумну къарт аталары Шадыбек (Шатбек) болгъанды. Аны жашыБатыр, аны уа – Хубий бла Хубтий деп эки уланы. (Шадыбек 1400-1407 жыллада Алтын Орданы ханыны атыды. Тюрк тилде Шад патчах къанлары болгъанлагъа берилген атды).

Онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында Хубийлары Къарачайда сыйлы эм бек уллу тукъумладан бирине саналгъандыла. Орус санау бла биринчи даражалы ёзденле боладыла. Бу тукъумну аты бла жер-суу атла бардыла. Сёз ючюн, Къобан черекни сол жагъасында, Къарт -Журтда – Хубийланы Къол, Дауут сууну онг жанында – Хубийланы Къулакъ.

Къарачайны биринчи къадийи (1840 ж.) Хубийланы Мухаммат эфенди Кадох улу эди. Аны юй бийчеси Абхазны князы Михаил Шервашидзени къызы болгъанды. Кесини къызы Бийбе биринчи даражалы бесланейли ёзденнге – Тазартуковха – баргъанды.

Жашы Абдул-Керим а къабартылы бийче Гошасырма Докшукинаны баш иеси эди. Аланы жашлары Ислам (Къарачайлы) белгили жамауат къуллукъчу, жарыкъландырыучу болгъанды. Ол 1896 жылда туугъанды. Жыйырманчы жыллада Шимал Кавказны газетлеринде сыйлы авторладан бириди. «Советский юг», «Молот», «Известия Советов», «Терек» газетледе публицистика эм адабият статьялары басмалана тургъандыла.

Ислам ол кезиуде Москвада баш журналист курсланы бошагъанды. 1925 жылда къарачай эм орус тилледе чыкъгъан «Таулу жашау» газетни баш редактору эди. Дондагъы Ростовда басмаланнган «Революция и горец» журналда жууаплы секретарь болуп да тургъанды. Къарачайлы журналистлени хазырлауда да уллу къыйыны барды. Аланы чыгъармаларын окъуп, тинтип, тюзетип, басмагъа хазырлагъанды. Аны юй бийчеси Малкъардан Мамышланы Сафият эди.

Бюгюнлюкде да Къарачай жанында бу тукъумну махтаугъа тийишли адамлары кёпдюле. Чынг аллын Хубийланы Владимир Исламовични айтайыкъ.  Ол Къарачай-Черкес Республиканы биринчи башчысы эди. Къыралда тюрлениуле баргъан къыйын заманда ишлегенди. Экономиканы чачылыуу, уручулукъ, гудучулукъ, халкъла аралы къайгъыла болгъан кезиуде республиканы бирлигин сакълагъанды.

Абу-Хасан  «Къарачай» газетни баш редакторуну орунбасарыды, РФ-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусуду, КъЧР-ни сыйлы журналистиди. Назир а Къарачай-Черкесни халкъ поэтиди.

Энди уа Малкъар жанына кёчейик. Эки минг тогъузунчу жылда Хибийланы Хажи-Мурат, Валерий, Мадина, Салим, Огъары Малкъаргъа барып, буруннгу элге, Ышкантыгъа, ётюп, тукъумларыны эски журтларын тапхандыла, абадан адамлагъа, ол санда кёпню кёрген, билген Чочайланы Мустафагъа  жолугъуп, тарыхларын соргъандыла.

Тинтиу баргъанда ачыкъланнганыча, кёп жыл мындан алгъа Къарачайдан Малкъаргъа юч туугъан къарындаш кёчюп келеди: Къулий, Хубий, Бичий. Атасы, анасы ыразы болмай тургъанлай, экинчи Кърымшаухалланы къызларын алып къачады. Аны адамлары жашны ёлтюрюрге ызындан боладыла.

Ол кезиуде бу, юйдегисин, эки къарындашын да алып, Малкъаргъа келеди. Къулий Чегемде къалады. Хубий бла Бичий Черек тарына ётюп, анда Ышкантыда тохтайдыла. Ол тийреге баргъан узакъдан кёреди уллу тёш юсюнде къаланы. Ол Амырхан къалады. Къарындашла алайда тохтап, юй-журт ишлеп, мал жайып, орналып къаладыла.

Архивде табылгъан къагъытда Хубийланы Магометни жашы Мырзабекни юсюнден айтылады. Артда ол Черек къозгъалыугъа да къатышханды. Тукъумда Малкъар жанында тёртюнчю тёлю болады, оруслу къагъытчыла документле хазырлагъан заманда, тукъумну терс жазып, Хубийлагъа буруп къоядыла.

Революцияны аллында жыллада Огъары Малкъардан къауум тукъум Лашкутада жер алып, ары кёчедиле. Ол санда Османлары, Сабанчылары, Темуккулары эм Хубийлары. Анда да бу тукъум, жангыдан терс жазылып, Хубуийлагъа бурулуп къалгъанды.

Тукъумну адамлары башха тау эллеге да кёчгендиле. Сёз ючюн, Хубийланы Омарны къызы Нафисат 1942 жылда Кёнделенде туугъанды. Къарашайны къызы Халимат – 1955 жылда Кичибалыкъда. Дауутну къызы Шахидат а Нальчикден эди. Кеси уа 1922 жылда дуниягъа жаратылгъанды. Османны къызы Жансурат Яникойда эди. Хубийланы Хажи-Бийни жашлары Камал бла Жамал 1933, 1939 жыллада Лашкутада туугъандыла. Чочайны къызы Лейла уа Огъары Басханда жашагъанды.

Уллу Ата журт уруш башланнганда къазауатха кетип, андан къайтмай къалгъан жашланы атларын да эсгерейик. Хибийланы Мырзабекни жашы Бетал 1941 жылда къазауат башланнган кюнледе чакъырылады аскерге. Ол Огъары Жемталадан эди. Сержант чыны болгъанды. Къыркъ экинчи жылда сермешледен биринде жоюлгъанды. Анга жаланда жыйырма жыл бола эди.

Хибийланы Уку 1902 жылда Огъары Малкъарда туугъанды. Къыркъ экинчи жылда фронтха кетеди. Къыркъ тёртюнчю жылда атышыуладан биринде жигитча ёлгенди. Огъары Малкъардан бу тукъумдан Гонайны жашы Хусей да кетген эди Ата журтун фашистледен къорууларгъа. Къыркъ экинчи жылда аны да ачы хапары келеди.

Уруш бошалгъынчы, кёчгюнчюлюк башланды. Миллетни башха адамларынача, бу тукъумгъа да сынаргъа тюшдю аны. Ажалы болгъан Азияда къалды. Саулары ызларына къайтдыла. Хибийланы Таужан баш иеси болмай беш жашы бла кетген эди сюргюннге. Кюндюз ишин бошап, кече къол урчукъ бла килограмм жюнден халы ийирип, къыралгъа ётдюрюп тургъанды. Беш жашыны да жанларын сакълап, ызына къайтханды. 103 жыл жашап кетгенди дуниядан.

Абдул-Мажит он сабийни атасыды. Аны жыйырма беш туудугъу, жети учхуну барды. Исмайылны жашы Исхакъ бла аны юй бийчеси Къойбайланы Кажокну къызы Маржанат да аллай бир сабий ёсдюргендиле. Исхакъ - белгили къойчу – 1976 жылда «Социалист эришиуде хорлагъан» деген белги бла саугъаланнганды.

Бюгюнлюкде да бардыла атларын иги бла айтдыргъан жашла, къызла. Хибийланы Исхакъны жашы Ханапий КъМР-ни табийгъат байлыкъла эмда экология министрини экинчисиди. Мухадинни жашы Халим КъМР-де МВД-ны бёлюмюню таматасыны орунбасарыды. Исмайылны къызы Амина Грозный шахарда банкда ишлейди. Эм иги специалистлени санында аты айтылгъанлай турады.

Лашкутадан Хубийланы Ахмат МВД-да къуллукъ эте эди. Борчун толтургъан кезиуде жигитча жоюлгъанды. Кишиликни ордени бла саугъаланнганды. Башында сагъынылгъанладан сора да, кёп махтаулу адамлары бардыла тукъумну, ахшы ишлери, ариу къылыкълары бла жамауат аллында хурметге тийишли болгъанла.

Материалны хазырлагъан кезиуде Къарачай-Черкес илму-излем институт чыгъаргъан «Хубиевы» деген къысха тарых очеркни да хайырланнганбыз.