Халкъ бирча къажау сюелгенди

1944 жылны 27 январында Жигит Ленинград шахар толусунлай эркин этилген эди.

Жанларын-къанларын аямай

Ленинградны эркинлигин жууукълашдырыр ючюн  жанларын-къанларын аямай урушхан таулу аскерчилени, совет халкъны башха миллетлерини келечилерини тизмеси уллуду. Бюгюнлюкде, шахар немисли аскерледен толусунлай эркин этилген кюнден 80 жыл озгъандан сора да, Ленинградны  къуршоудан эркин этген батырланы   атлары унутулмагъандыла.

Бек алгъа  СССР-ни Жигити Байсолтанланы Алимни сагъыныргъа тийишлиди. Батыр уланыбыз Ленинградны къоруулай душман аскерлеге къажау урушда кёкге 277 кере чыкъгъанды. Керменланы Магометгерий да Балтий фронтну авиациясында къуллукъ этгенди. 1943 жылда «Красная звезда» деген ара газетде таулу лётчикни самолётуну къатында сураты басмаланнган эди. Керменланы Магометгерий  Балтий тенгизни башында хауа сермешледен биринде ёлгенди. 

Сержант Аналаны Таубий «Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдалдан сора да   «Кёнигсбергни алгъаны ючюн» майдал бла да саугъаланнганды. Ол къуллукъ этген батальон Ленинград тийреде Волхов къатында сермешлеге къатышханды. 

«Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдалны кёкюреклеринде жюрютгенлени арасында Къулбайланы Къыралбий, ефрейтор Атабийланы Мухарбек да бардыла. Ефрейтор Биттирланы Чапай да тийишли кёрюлгенди бу бийик къырал  саугъагъа. Ол Хорламны парадына къатышхан аскерчилерибизден бириди.

Коммунист партияны Чегем районда комитетини башчысы Батчаланы Исмайыл урушха 1941 жылда июньда кетгенди. Ол Москвада Ленин атлы аскер-политика академияда  курсланы бошап, Волхов фронтха уруш этерге ашырылады. Аны къауумунда Ленинградны блокадасын чачдырыу операциягъа къатышханды, Польшаны эркин этиу сермешледе батырлыгъын кёргюзтгенди. 

Шахарны азатлаугъа кесини юлюшюн  Жантуудуланы Ибрагим да къошханды. Ол къуллукъ этген 46-чы энчи лыжа батальон шахарны тёгерегинде агъачлада душман бла къанлы сермешле бардыргъандыла. 

Глашланы Рамазан Урюпинскде аскер училищени бошап, лейтенант чында Ленинград фронтха ашырылады. Зенит батареяны командири урушда болдургъан жигитлиги ючюн Къызыл Жулдузну, Махтаулукъну орденлерине, «Ленинградны къоруулагъаны ючюн», «Батырлыгъы ючюн» майдаллагъа тийишли кёрюлгенди. 

Дагъыда Ленинградны къуршоудан эркин этиуге Доттуланы Ибрагим,  Кючмезланы Юсюп, Къонакъланы Магомет, Тикаланы Солтан, Иттиланы Дадаш, Асанланы Ахыя, Чочайланы Махмут эм кёп башха таулу аскерчиле къатышхандыла. 

 872 кюн бла кече 

Ленинград душманны къуршоууна 1941 жылда 8 сентябрьде   тюшгенди. Тарыхчыла жазгъанларыча, бу кезиуге шахарда къалгъан адамлагъа аш-суу, отлукъ жетер тенгли болмагъанды. Ленинград къыралны башха жерлери бла жаланда Ладога кёл бла байланнганды.

Жолну 1941 жылда октябрьде ишлеп башлагъандыла. Эрттенликде 20 октябрьде  кёл жаланда 10 сантиметрге бузлагъанына да къарамай, ачлыкъны сынап башлагъан шахаргъа биринчи жандауурлукъ жюк ашырылады – атла жюкленнген 350 арба. 
«Жашауну жолу» толу кючю бла жаланда бир айдан ишлеп башлагъанды: 22 ноябрьде шахаргъа ауур жюкле ташыгъан 60 ГАЗ ётеди. Ала шахарчылагъа 60 тонна ун элтгендиле.  Ноябрьден башлап, кюн сайын шахаргъа 100 тонна жюк келтириледи. Январьгъа бу тарихле он кереге ёсгендиле. 

Водительлеге машинаны эшик аллында сюелип, рульну бир къоллары бла буруп жюрютюрге тюшгенди – буз ууалып, машина батып башласа,  къутхарылыргъа онг болур ючюн. Быллай къыйын болумлада «Жашауну жолунда» таулу жигит водительле да болгъандыла. Бёзюланы Хаммал, Аккийланы Аскерби эм Улбашланы Идрис урушну аллында жыллада водительни усталыгъына юйренип, колхозда ишлеп тургъандыла. Къазауатны жылларында ала мамыр ленинградчыланы ёлюмден къутхаргъандыла.      

Сауутладан угъай, ачдан…

Блокаданы кезиуюнде ачдан 630 минг адам ауушханды. Быллай тарихлени Нюрнберг сюдню кезиуюнде ачыкъ этгендиле. Башха шартлагъа кёре, адам къоранчла 1,5 миллионнга жетгендиле. Аладан душманны сауутларындан, топларындан жаланда юч проценти жан бергенди. Къалгъан 97 проценти  уа ачлыкъдан ёлгендиле. Блокадада ёлгенле Пискарев къабырлада басдырылыпдыла. 

Сабийлеге, абаданлагъа, ишлеялмагъанлагъа кюннге 125 грамм ётмек жетгенди. Предприятиялада ишлегенлеге 250 грамм берилгенди. От ёчюлтюучюлени, сауутланнган къалауурланы эм ремесленный училищелени къауумларына  300 грамм болгъанды кюннге ёлчем. 

Биринчи къыш артыкъда къыйын эди – хауаны сууукълугъу 32,1 градусха дери тюшгенди. Айны орталыкъ сууукълугъу 18,7 градус эди. 1942 жылда апрельде къарны теренлиги 52 сантиметр болгъанды. Хауа майгъа дери жылынмагъанды.  
Къоршоуну кезиуюнде шахаргъа 150 минг топ атылгъанды, 107 минг фугас бомба чачдырылгъанды. Бу кезиуде юч минг мекям жокъ этилгенди, энтта жети минги бузулгъанды. Болсада ленинградчыла къорууланыу мадарланы тохтатмагъандыла: тёрт минг дот бла дзот къуралгъанды, орамлада 35 километр баррикада тартылгъанды, мекямлада душманнга от бардырылгъан 22 минг жер къуралгъанды. 

Ма быллай къыйынлыкъланы сынагъанды дуния башында эм ариу шахарладан бирине саналгъан Ленинград. Болсада адамла тюнгюлмегендиле, Хорламны къолдан келгенлерича жууукълашдыргъандыла. Хар кюнден да шахарчыла жаралы болгъан аскерчилеге  къанларын бергендиле, алай тёленнген ахчаны алмай, фронтха жыйгъандыла. Артда бу ахчагъа «Ленинградны донору» деген самолёт ишленнген эди. Блокаданы кезиуюнде уа ленинградчыла 144 минг литр къан бергендиле фронтха.
Культура жашау да тохтамагъанды: блокаданы юсюнден назмула, симфонияла жазылгъандыла. Белгили композитор Шостакович, онгу бола тургъанлай, сюйген шахарын къоюп кетмегенди. Аны  Ленинград кёрген къыйынлыкъланы юслеринден симфониясы адамланы жашаугъа итиниулюклерин ачыкълагъанды. 

Блокада 1943 жылда 18 январьда чачдырылгъанды. Болсада гитлерчиле шахаргъа чабыуулланы энтта жыл тенгли тохтатмагъандыла.  Совет аскерле Ленинградны душмандан толусунлай Выборг,  Свирско-Петрозаводск  операцияны кезиуюнде Балтий флотну болушлугъу бла  1944 жылда 27 январьда эркин этгендиле.