РОССЕЙДЕ ЖАНГЫ ЖЫЛНЫ БЕЛГИЛЕП КЪАЧАН БАШЛАГЪАНДЫЛА?

Бюгюнлюкде Жангы жыл 31 декабрьде белгиленеди. Адамланы асламысы анга  алгъадан хазырланып башлайдыла - аш-суу хазырларча продуктла, саугъала  аладыла, къайда эм къалай этериклерин тохташдырадыла, бир бирге къонакъгъа жюрюйдюле, майданда жасалгъан назыгъа эм салютлагъа къараргъа барадыла…

Биринчи шартлагъа кёре, Жангы жылны байрамын тёрт минг жыл мындан алгъа   Вавилонда белгилегендиле. Бизни эрагъа дери   Месопотамияда, Римде, Египетде эм башха жерледе да анга  къууанч халда тюбегендиле.  Ол  жаз башына  табийгъат жашнап башлагъан кезиуге тюшгенди.   Оруслула  да 988 жылда христиан динни алгъанларындан сора  байрамны  биринчи мартда белгилегендиле. Болсада  1492 жылда ол   биринчи сентябрьге кёчюрюлгенди.

Алай бла  1699 жылда Пётр I Европаны юлгюсюнде   Жангы жылны  31 декабрьде белгилерге  буйрукъ этгенди.  Ол санда юйледе бла арбазлада  назы терекни бутакъларын салып эм жасап башлагъандыла.  Аны патчах немислиле жашагъан тийреледе кёргенден сора   жаратып,  жангы адетге чыгъаргъанды.

Эсге сала айтсакъ,  немислиледе назы терек тауусулмазлыкъ жашауну белгисиди, алай оруслулада уа ёлюкню ашырыу бла байламлы  адетде хайырланылгъанды. Ол себепден  биринчи заманда жамауат  жангычылыкъланы иги  ангыламагъанды.

Жангы адетлеге  кёре, шахарчыла  бир бирлерин Жангы жыл бла алгъышлагъандыла. Байрамны бир ыйыкъны  белгилегендиле, кече  жарыкъ болурча отла жандыргъандыла. Къууанчланы кёбюсю уа Къызыл майданда ётгенди. Мында отла тизгендиле, юч кере ушкокладан атдыргъандыла эм кёкге  ракетала (питардала, салютла)  жибергендиле.   Патчах ауушхандан сора, жамауат байрамны, алгъынча, кенг белгилемегенди.  Къууанч жыйылыула  кёбюсюнде байла бла бийлени юйлеринде ётгендиле. Ол санда Елизавета I заманында  бал-маскарадла башланнгандыла. Анга къолайлы юйюрледен  онбеш мингден аслам адам окъуна къатышханды. 

Екатерина II патчах болгъанда уа, Жангы жылда бир бирге саугъала берип, омакъ жасалгъан байрам тепсеуле къурап,  шампан ичип, назы терекни жасап, открыткаланы саугъалап башлагъандыла. Алай бла 1852 жылда Россейде  биринчи кере назы терекни тёппесине жулдуз да  салыннганды.  Ол адет 1513 жылда немисли  Мартин Лютер башламчылыгъы бла  беш мюйюшлю жулдуздан алыннган юлгюдю.  Анга  бусагъатда  Вифлеем жулдуз дейдиле эм Рождествону баш шартына санайдыла.  Аны бла байламлы бир къауум таурух да жюрюйдю.

Революциядан сора 1918 жылда  большевикле жангы   Европаны  григориан орузламасына кёчгендиле.  Тюрлениулеге кёре, юлиан орузламадан   онюч кюн алгъа баргъанды. Аны ючюн  Эски жангы жылны  байрамын белгилерге тюшгенди.  Андан сора да,  1920 жыллада  къыралда  дин бла байламлы шартла къурутула башланнгандыла эм 1929 жылда  Совнаркомну бегими бла  Рождествону арталлыда кетергендиле эм ишчи кюн этгендиле.  

1935 жылда СССР-ни ЦИК-ини Президиумуну келечиси  Павел Постышев  «Правда» газетде  Жангы жылны революциягъа дери буржуазия бла къуллукъчула жаланда  кеслерини сабийлерине бардырыучуларын, энди уа Совет халкъны сабийлерине  школлада, садикледе,  яслиледе, пионерлени майданында,  сабий клублада бардырса иги боллугъун кётюргенди. Бир къауум замандан 1936 жылда Сталинни буйругъу бла  1937 жылда Христосну орунуна байрамны баш жигитине Къарт Аппа сайланады.  Анга европалы сыйлы Николайны, фольклорда айтылгъан Морозну эм огъурлу аппаныча Ленинни сыфатлары  берилгендиле.  Союзланы юйюнде баргъан Жангы жыл байрамында Къарт Аппаны туудугъу эм болушлукъчусуча  Къар Къыз (Снегурочка) да къошулады. 

1954 жылда  Кремльде сабийлеге  къыралны баш назысыны  байрамы ётгенди,  1964 жылда уа   телеэкранлагъа  «Голубой огонёк» передача чыгъады. Къыралны Башчысы  Леонид Брежневни башламчылыгъы бла халкъны Жангы жыл бла алгъышлау адет кийириледи. Аны бла бирге  байрам тепсилени бусагъатда белгили «оливье», «селёдка под шубой» салатла, мандаринле, шампанское бла жасагъан тёреге айланады.

Эсге сала айтсакъ, бусагъатда хар кимге  белгили, огъурлу  Къар Аппаны сыфаты 1880 жылла да къуралгъанды. Ары дери славянлада ол  «Мороз», «Карачун», «Трескун» эм «Студенец» деген атны жюрютгенди. Ол огъурсузгъа, кюйсюзге саналгъанды, аны себепли андан адамла бек къоркъгъандыла. Жюрегин жумушатырча къурманлыкъла окъуна этгендиле. 

Славян халкъны жомакъларында   Къар Къыз юсюнден  да  бурун заманладан бери айтылгъанды.  Болсада 1869 жылда Александр Афанасьев аны юсюнден биринчи кере  китабында басмалагъанды.  Ызы бла 1873 жылда Александр Островский   пьеса салгъанды. Анда Къар Къыз Къар Аппаны туудугъуча кёргюзтюлгенди.

Аны кенг белгили уа   Николай Римский-Корсаковну пьесасы этгенди. 

Къар гинжинини (Снеговикни) юсюнден айтханда да, аны биринчи кере  ким эм къачан ишлегенин тюз айтырча тюйюлдю. Болсада белгили авторладан бирине 15 ёмюрде  Микела́нджело Буонарро́тини  санаргъа боллукъду. Китапда  биринчи кере  аны юсюнден  1770 жалда Лейпцигде сабий жырланы китабында  басмаланнганды.  Эм эрттегили суратларындан  бири да  Гаагада  1380 жылда чыкъгъан «Книга Часов» китапха тюшюрюлгенди.    

Ал заманлада Европада аны не къадар эриши тюрсюнледе ишлерге  кюрешгендиле. Сууукълада ол тюрлю-тюрлю хаталадан сакъларына бек ышаннгандыла. Ол себепден къабырлада, килисала эм башха сыйлы жерледе да   салмагъандыла. Анга кече жолукъгъан  аман белгиге саналгъанды.

 Россейде да аны болушуруна ийнаннгандыла. Тереде жюрюгенича, бир жерде ючюсюн ишлегендиле. Алагъа къыш бек сууукъ болмазын узакъгъа созулмазын тилегендиле, саугъала да бергендиле.  Онтогъузунчу ёмюрден бери Къар гинжи  Рождествону жигитлеринден бирине саналады.

Бюгюнлюкде аны хар къыралда да кеслерича жаратхан тюрсюнде ишлейдиле.  Ол себепден 18 январьда аны халкъала аралы кюню да белгиленеди.