Ёмюрлени, миллетлени бирге жалгъашдыра

Белигили къыргъыз жазыучу Чингиз Айтматов туугъанлы – 95 жыл

ХХ ёмюрню бек айтхылыкъ жазыучуларындан бири Чингиз Айтматов 1928 жылда 12 декабрьде Къыргъызстанны Талас областыны Шекер элинде туугъанды.

Ол биринчи хапарларын 1952 жылда басмалагъанды. Къулийланы Къайсынны да ол заманда таныгъанды. 1956 жылда уа Чингиз Москвада экижыллыкъ адабият курсланы тауусханды. Андан сора «Литературный Киргизстан» атлы журналда баш редактор, «Правда» газетни да корреспонденти болгъанды.

Аны «Джамиля» повести «Новый мир» журналда 1958 жылда чыкъгъанды. Сюжети ызда Джамиляны эри Садык фронтдады. Будай сууургъан жерде Джамиля урушдан жаралы болуп къайтхан Данияргъа тюбейди. Ала бир бирни сюедиле эм эл ауузуна тюшедиле. Аланы ангылагъан жаланда Джамиляны къайыныды – жаратыла тургъан сюймекликни шагъаты. Бу повестьни Луи Арагон француз тилге кёчюрюп, жаш жазыучуну атын дуниягъа белгили этгенди.

Биринчи атламларындан окъуна Чингизни повестьлери жерни къайсы этегинде да тапхандыла окъуучуну чыгъармаланы таза сюймекликни, жандауурлукъну, халаллыкъны – адамлыкъны философия теренликлерин ачыкълайдыла.

«Ана сабаны» повестьни жигити Толгонай элде ёсгенди, сабийлигинде келип башлагъанды бу сабаннга ата-анасы бла. Мында тюбегенди онжети жылында тракторчу Суванкулгъа. Аланы юч жашлары болгъанды. Таматасы Касым да тракторчу. Ортанчысы Масельбек устазгъа окъуй эди, кичиси Джайнак комсомол секретарь болгъанды.

Уруш бузгъанды аланы мамыр жашауларын. Суванкул бла жашы Касым биринчи кюнледе жоюлуп, келини Алиман бла Толгонай башсыз къаладыла. Ызы бла экинчи жашы жоюлады, кичиси уа тас болады. Келини Алиман юйюрю болгъан адамны сюйюп, андан сабий таба туруп ёледи. Жашчыкъны Толгонай ёсдюреди. Жюрегинде болгъан ачыуун а ол келип сабаннга айтады. Андан иги аны ким ангыларыкъды?

«Сау къал, Гульсары!» деген повесть къарт Тананбайны юсюнденди. Жашау аны сындырыр ючюн къалмайды: юйюрю чачылады, жаш тамата дау айтады, ыспассыз къартлыкъ женгеди аны. Аны колхоз ат Гульсары бла байламлыгъы жашауунда кёп затны эсге тюшюреди.

«Биринчи устаз» деген повестьде уа Айтматов устаз Дюйшен Таштанбековну сыфатын къурайды. Ол Куркуреу элде сабийлени окъутургъа уллу къыйын салады – класс хазырлап, сабийлени, кёпюр болмай, сууукъ суудан кеси аркъасында ётдюреди.

«Акъ кемеде» хапар аппасы бла жашагъан жашчыкъны юсюнденди. Ол атасы Иссык-Кульда тенгизчи болгъанын, анасы уа, андан айырылып, узакъ кетгенин биледи. Ингир сайын Иссык-Кульда акъ кеме кёрюннгенде, жашчыкъ анга къараргъа бек сюеди. Ол, ары тюшюп, атасына кесини, аппасыны юсюнден хапар айтыргъа термиледи…

Ма аллай ёмюрлюк затланы юслеринден жазгъанды Чингиз Айтматов биринчи чыгъармаларында окъуна.

Биринчи китабы 1963 жылда «Таула эм тюзле повестьлери» деген аты бла чыкъгъанды. Ары «Джамиля», «Къызыл жаулукъчукъ къысхан акътерекчигим», «Биринчи устаз», «Тюе кёзю» деген повестьле киргендиле.

Ол бир къауум аламат романны да авторуду. «Плаха» къуралыууна кёре уллу трагедиялы эпопеяды. Эки дуния. Бир жанындан – Авдий Каллистратов, Бостон, Гулюмкан, Арзыгуль, Эрназар, сора бёрю юйюр – Акъбора бла Ташчайнар. Бирси жанындан – кендирчи Гришан бла аны нёгерлери, къыралгъа бериллик этден планларын толтурур ючюн, бууланы къырыргъа оноу этген къуллукъчула, ол ишни тамамларгъа келген Обер-Кандалов, Мимаш, Узюкбай, башхала да, харам ишле бла жашагъан Базарбай, сора… Иисусну къачха кердирген Понтий Пилат. Аланы араларында – ажашханла. Башында уа – Аллах – дунияда бек уллу сюдю.

Романда ана бёрю акъыллы Акъбара, аны нёгери жигит, къарыулу Ташчайнар бирге къорууларгъа талпыннган сюймеклик, бирлик, бала татлылыгъы адам улу да багъалагъан затладыла. Баласын тас этген Гулюмканны бла кючюклерин тас этген Акъбараны жиляулары бирге андан ушайды.

«Ёмюрден узакъ созулады кюн» деген романны сюжет ызына кёре Къулийланы Къайсын атлы Малкъар къырал драма театр алгъаракъда «Ажашханла» деп спектакль салгъанды. Бу кёп сюжет ызлы романдан ала эки ызны алгъандыла. Биринде – адам ауушхан бушуулу кюн, экинчисинде – эртте заманда манкуртланы тарыхлары.

Романны баш жигити урушдан къайтхан, темир жолда ишлеген Эдигейди. Аны отуз жылдан артыкъ бирге жашап, бир аш къангадан ашап тургъан къоншусу Къазангап ёледи. Жашы атасын алайда асыраргъа сюеди. Эдигей а тенгин отуз километр узакълыкъда Ана-Бейитге (ана тынчайгъан) элтеди. Энди алайда космодром турады. Къоймайдыла ары. Эдигей шуёхун алайдан узакъ болмай, кёрге салады...

Ол эски къабырланы кеси таурухлары барды. Бу жерге келген жуаньжуаньла тутмакъларын эссиз къулла этиучю эдиле. Жесирни башына чий тери кесекни гам кийдирип, ол, къатып, асыры къысхандан, адам, уллу азап сынап, эсин тас этгенди. Аллай къуллагъа манкуртла дегендиле. Ала, иелери айтхандан чыкъмагъандыла, ата-ана дегенни ангыламагъандыла. Найман-ана тас болгъан жашы Жоламанны манкурт болуп табады. Ким болгъанын аны эсине салыргъа термилип, бугъуп, ариу айтып кюрешеди. Аны эслеген душманла буйрукъ берип, жашы анасын садакъ атып ёлтюреди. Ол жыгъылгъанда, Найман-ананы акъ жаулугъу, къанатлы болуп, кёкге учуп кетип, андан къычырады: «Эсинге тюшюр ким болгъанынгы! Сени атынг Жоламанды! Сени атанг Доненбайды!» – деп. Ол къычырыкъ Сары-Ёзекде эшитилип турады, жюреклени сынсыта. Найман-ана да анда Ана-Бейитде жатады.

Бу философиялы роман уллу жюк элтеди – ана тил, адет-тёре, адеп-къылыкъ, маданият дегенча, бизни халкъ этген шартланы сакълаугъа чакъырады. Ала седиреселе, манкуртладан башхалыгъыбыз къалмаз деп, аны эсгертеди.

Чингизни чыгъармалары дунияны 150 тилине кёчюрюлгендиле. Жазыучулукъдан сора да ол жамауат иш бла къаты кюрешгенди: СССР-ни Баш Советини депутаты болуп тургъанды. Бир къауум жылны «Иностранная литература» журналгъа башчылыкъ этгенди. Анга Социалист урунууну жигити деген ат аталгъанды, артдаракъ а ол Шуёхлукъну орденин алгъанды. Кёп тюрлю къырал саугъала бла белгиленнгенди. Аны аты кёп шахарлада орамлагъа аталыпды, Москвада, Бишкекде, Чолпон-Атада, Тюркде уа эсгертмелери сюеледиле.

Дуниясын ол 2008 жылда 10 июньда алышханды.