Халкъыбызны жашауунда мажюсюлюкню жери

Малкъарлыла муслийман диннге келгинчи, мажюсюлюкге толу ийнаннгандыла.  Анга шагъатлыкъ Аймуш, Суу Анасы, Кюн Тейри, Жер Тейри, Раубазы, Жангыз Терек, Дауле, Эрирей, Элия, Апсаты, Байрым дегенча тейрилени атлары халкъда кенг жюрюгенлери шагъатлыкъ этеди.  Ала халкъгъа болушлукъ этерге, жашау турмушларын игилендирирге онглары болгъан жигитледиле. Алагъа къуллукъ да аны ючюн этгендиле. Анга кёре, мажюсюлюкге табыннган халкъланы эстетика сайлаулары къаллай эди, деп  соргъанда, аланы жашаргъа болушуп, къыйынлыкъланы, зорлукъну хорлагъан мифле бла байламлы этгендиле.

Кёк, Кюн, Жер, Суу тейрилери оноулашып, Суу Тейриси адам улусуна ичерге суу берирге боюнуна алгъанды. Жер Тейриси да юсюнде берекетле битдирип, ашатыргъа, адам улуну кечиндирирге кесине жюкге алгъанды. Кюн тейриси-жылытыргъа,  Кёк тейриси – жауунла жаудурургъа дегендиле.

Нарт темирчи Дебетни эсибизге тюшюргенде, мажюсюлени эстетика кёз къарамлары  неда эстетика сайлауларыны энчилиги тынгылы ачыкъланады: таурухда аны ариулугъуну-эришилигини юсюнден сёз да айтылмайды - таурух Дебетни билек, сингир, къол кючюне усталыгъына махтауду.

Тейрилеге табыннган жамауат жигитлерини ариулукълары бла да ёхтемлене биледиле. Болсада аны бла чекленип да къалмайдыла – жигитлерини чырайлары, акъыллары усталыкълары бла бирикмесе,  ариулукъларына таурух жораламаз эдиле. Юлгюге айтханда, «Ариу Сатанай» деген нарт таурухда аны «Кёргенде, тохтай эдиле суула да, кечеледе жарый эдиле тюзле, таула да». Болсада анга – ариугъа ариу деп махтау салдыргъан акъылыды, жигерледен да жигер, усталадан да уста болгъаныды. «Сатанайгъа дери нарт эллени тиширыулары тигиу–бичиу эте билмегендиле. Андан сора да, нарт эллери этни, ачыкъ отха салып,  шишлик этип ашагъандыла. Аны орунуна Сатанай къазан этип, сууда къайнатып ашатыргъа юйретгенди».

Ол тюрлю шартланы барысын да жыйышдырып къарагъанда, малкъар халкъны кёз къарамы,  сайлауу ариулукъ бла жашаргъа, мюлк-ырысхы къураргъа болушхан шартланы бирикдирген болумла бла байламлыды, дерчады. Ол оюмгъа кёре Сосурукъну юсюнден нарт таурухланы эсибизге тюшюрсек окъуна тамамды.

Сосурукъ малкъар халкъ сайлагъан, анга ыразылыгъын билдирген жигитледен бириди. Къысха айтханда, не жаны бла да миллетни излемлерине толу келишген тынгылы нартды: батырды, акъыллыды, ариуду-субайды, оюмлуду. Сосурукъ битеу къылыгъын, табийгъат берген махтаулу шартларын миллетни ёчюлген отларын тиргизирге бойсундурады:

-Нарт батырла жортууулгъа чыкъдыла,

 Ала жолда отсуз, суусуз къалдыла.

 Сосурукъ да ол жыйында болгъанды,

 «Бир от алып келейим», – деп жортханды.

Ол адам ашаучу губуланы, эмегенлени да нартлагъа (халкъгъа) игилик этер муратда, аланы палахладан азатлар ючюн къыргъаны да белгилиди.

Миллетни эстетика кёз къарамын белгилеген нарт жигитле (Ёрюзмек, Сосурукъ, Дебет) кеслерини кишиликлерин, акъыл къолайларын сынап, аладан халкъ излеген къылыкъ шартларын кёргюзтюр ючюн кюрешни жолуна тюшерге, тюзлюкню къорууларгъа керек эдиле. Сёз ючюн, халкъны ангылаууна, кёз къарамына кёре зорлукъну бла харам ниетни келечилери эмегенле эдиле. Нарт таурухланы сюжет ызларын, къуралыу жиплерин ол эки къауумну кюрешлери белгилегенди. Аны бла байламлы «Эмегенни эмичеги» деген таурухну юлгюге айтыргъа боллукъбуз.

Ол былай башланады:

 Эртте, узакъ чакълада, эмегенле, нартла деп болгъандыла.

Эмегенле бийикле, базыкълыкълары да, анга кере, бек базыкъ болгъандыла.

Эмегенле адамлагъа ушайыракъ, эриши, ийисли,

акъылсыз, эссизле болуп, агъачлада, дорбунлада жашап,

ханс, тамыр, не жаныуар тапсала да, ашап жюрюгендиле.

Нартла уа адамла болгъандыла, къаллай адамла десенг: къарыулу, батыр, кеслери да уллу санлыла, акъыллы, оюмлу, баш адамла болгъандыла».

Муслийман дин – бир Аллахха ийнаныу – бизни санауубузну VI ёмюрюнде тохташханды. Шимал Кавказгъа  ол XVIII ёмюрде келип, жайылгъанды. Кертиди, ислам  дин келгенлей, мажюсюлюк бла христиан динни илишанлары унутулуп къалмагъандыла. Ол угъай, мажюсю динни тамыры бюгюнледе да юзюлмегенди. Сёз ючюн, юй иеси, суу анасы, къара, акъ жин, шайтан дегенча мажюсюлюк бла келген ангыламла жамауатны эсинден кетмегендиле, тап, сагъайтхан окъуна этедиле.

Болсада ислам дин малкъар халкъны олсагъат бийлеп къоймагъан эсе да, кёп мычымай намаз къылып, диннге къуллукъ этген инсанладыла. Алай бла ислам дин бла байламлы малкъар халкъны кёз къарамы да тюрленеди.

Айта келгенибизча, ислам диннге табыннганланы эстетика сайлауларына муслийман дин къабыл кёрген жашау болумла, шартла саналадыла. Ол бирин къабыл кёрюп, башхасын ыспассыз этмейди – барысы да сыйлыдыла, Аллах жаратып, адамлагъа буюргъан илишанладыла. Алай ислам дин жашауну эки дуниягъа бёлгенин да унутургъа керек тюйюлдю. Диннге кёре бек сыйлысы, ол угъай, муслийманла ийнанып, сайлау этген керти дунияды. Анга кёре, миллетни сайлагъан, алгъа чыгъаргъан шартла да башха бет аладыла: энди диннге ийнаннганла эки дуния болгъанына ийнанып, бирине керти дуния, экинчисине ахырзаман дуния дейдиле. Жашагъан (ахырзаман) дунияларын ётюрюкге, жалгъаннга санайдыла, аны бла байламлы  халкъ чыгъармалада, жырлада, зикирледе,  бурунча, эмегенле бла кюрешген батырла, байла, бийле бла кюрешген жигитле жокъдула. Энди диннге ийнаннганланы бла ийнанмагъанланы юсюнден халкъ зикир айтады, миллетни сайлауу уллу Аллахды, Мухаммат файгъамбарды. Магъанасы болгъан жаланда олду. «Жашагъан дунияларына» уа «жалгъан дуния», дегендиле. Алдагъан, иймансыз этген.

Муслийман дин бла байламлы къарачай-малкъар халкъны эстетика кёз къарамыны энчилиги Шауаланы Дауут-Хажини чыгъармачылыкъ ишинде тынгылы ачыкъланады.

- Дуниягъа ийнанмагъыз,

 Ёлюмню унутмагъыз.

 Дунияны къууанчына,

 Узакъ умут тутмагъыз, –

деп жазады ол «Мунажат» деген дин насийхатында.

Неда:

-Дуния, мени алдадынг,

 Жокъду сенден да файда.

Муслийманлыкъгъа табыннган малкъар халкъны эстетика сайлаулары диннге кертичи, анга къуллукъ этген адамладыла. Таза ниетлиле бла, къарыусузлагъа болушургъа итиннгенле. Уллу Аллахха ийнанып, дуния ырысхысына алданмай жашагъанла:

-Байма деп, къууанмагъыз,

 Жарлыма деп, жарсымагъыз.

 Шауа улуну чыгъармаларында хар нени да белгилеген, инсанлагъа насып берген, насыпларын сыйыргъан, алагъа жаннет, жаханим буюргъан, ырысхы берип, ырысхыларын да сыйыргъан бир Аллахды.

Хар нени да башлагъан, айнытхан:

-Аллахдады саулай кюч,

 Анда жокъду къыйыр, чек.

 Баш урсунла бир анга

 Жерде адам, саулай кёк, –

деп жазады Дауут-Хажи.

Ол себепден Шауа улуну чыгъармаларыны баш жигитлери Аллах сайлагъан, Аллахны ниетин жюрютгенле, аны магъанасын жамауатха ангылатхан файгъамбарладыла. Сёз ючюн, юлгюлеге «Мусса файгъамбар», «Хыйса файгъамбар», «Дауут файгъамбар», «Мухаммат файгъамбар» дегенча поэмаларын алыгъыз. Муслийман миллетни тюз жолдан ажашдырмай, ариу къылыкъгъа юйретип тургъан файгъамбарладыла.

Аны бла байламлы, Дауут-Хажи да инсанла алагъа ушарларын излеп, анга чакъырады:

Жер башында инсанла,

Мухамматха ушайыкъ.

Жауубузгъа, къоншубузгъа,

Биз да алай болайыкъ.

Адамланы дунияларын «ётюрюк, жалгъан» дуниягъа тенг эте эсе да, аны ниет ырысхыларына тенглик, къарындашлыкъ, бир бирге болушлукъ дегенча илишанланы сакъларгъа, алагъа сакъ къараргъа чакъырады.

-Дерт тутмайыкъ бир бирге,

Къучакъланы керейик, - деп жазады.

Малкъар халкъны фольклорунда бла ХIX ёмюрде аякъланнган сёз искусствосунда тиширыугъа сюймеклик, ата–анагъа, эгечни къарындашха сюймеклиги дегенча ариулукъну белгилерин эсибизге тюшюрсек, малкъар халкъ сайлауу бай да, бийик да болгъан миллет болгъанын ангылайбыз. Башха сёз бла

айтханда, адамлыкъны огъурлу илишанлары неден да сыйлыдыла халкъыбызгъа.