Архив документле хар кимге да ачыкъ болгъандыла

Дуния башында бек къанлы эм кюйсюз Уллу Ата журт урушну тарыхы толусунлай тинтилгенди, аны жашырынлыкълары барысы да ачыкъ болгъандыла деп шарт айтырча тюйюлдю. Сёз ючюн, бир-бир тарыхчыла Уллу Ата журт урушну кезиуюнде батырлыкълары, кишиликлери ючюн СССР-ни Жигити деген атха жыйырмагъа жууукъ таулу аскерчи тийишли кёрюлгенди, алай халкъ кёчюрюлгени ючюн саугъала берилмей къалгъандыла,  деп жазадыла. Ким биледи, келир заманда тарых тюзлюк тохташдырылып, ала иелерин табарла.

Бюгюнлюкде уа атлары белгили жигитлерибиз бла ёхтемленирге, аланы тукъумларын ёмюрлюк этерге борчлубуз. Алгъын жыллада ол къазауатда сермешген, аны аулакъларындан къайтмай къалгъан аталарыбызны-аппаларыбызны белгили этер ючюн аскер комиссариатха запрос этерге, андан жууапны ыйыкъла, айла бла сакъларгъа, архивледе ишлерге керек эди. Сёз ючюн, мени аппам Тикаланы Ахмат Ленинград ючюн сермешледе белгисиз тас болгъаныны юсюнден архив справканы аскер комиссариат жаланда 1961 жылда, ол ёлгенден сора 19 жылдан  бергенди.

Алай  арт жыллада Россейни Къоруулау министерствосу, архивлерин ачыкъ этип, аланы Интернетде «Подвиг народа» сайтда басмалагъанды.  Интернетде http://www.podvignaroda.mil.ru деген бетни ачып, жууугъугъуз-ахлугъуз къайда уруш этгенин, къаллай къырал саугъалагъа тийишли кёрюлгенин билирге онг барды. Ол угъай, къырал саугъа не ючюн берилгени, аскер командования  саугъалау  къагъытларында къаллай шартланы жазгъаны да ачыкъ этилгендиле.

Таулу миллетни бюгюнлюкде эки Жигит уланы барды – Байсолтанланы Алим бла Уммайланы Мухажир. Сёз ючюн, Байсолтан улу СССР-ни Жигити деген атха нек тийишли  кёрюлгенини юсюнден документ эки бла жарым къагъытны алады. Аны командири жазгъаныча, Балтияны илячини самолётунда душман аскерлеге къажау   урушда кёкге 277 кере чыкъгъанды. «Ол къайда учса да – Ханкону,  Таллинни, неда Ленинградны кёгюнде – фашистле жигит лётчик Байсолтановну кючюн сынайдыла»,-деп башланады документ.

Миллетни 22-жыллыкъ жигити 45 хауа сермешде душманны 19 самолётун жокъ этгенди, ол санда кесинлей        тёртюсюн, аскерчи нёгерлери бла бирге – 13,  экисин а душман аэродромгъа чабыууллукъну кезиюнде. «…1941 жылда 14 сентябрьде душманны беш самолёту Стрельняны тийресинде бизни аскерлеге от ачаргъа умут этедиле. Жолдаш Байсултанов терк окъуна  душманнга къажау сермешни башлайды. Кеси Ю-88 самолётну агъызады,  къалгъан душман самолётла уа бизни аскерлеге жукъ да этмей алайдан къачып  къутуладыла…»,-деп жазылады сайтда басмаланнган докуметледе. Саугъалау къагъыт бла толусунлай да анда шагъырей болургъа онг барды.

Уммайланы Мухажирге уа бу сыйлы ат жаланда 1990 жылда къайтарылгъанды. Ол заманда СССР-ни президенти Михаил Горбачев, тарых тюзлюкню тохташдырып, 20-дан аслам ветераннга Уллу Ата журт урушда кёргюзтген кишиликлери, батырлыкълары ючюн Совет Союзну Жигити деген атны атагъанды. Аланы арасында уа кёчгюнчюлюкню сынагъан халкъланы келечилери да бардыла: къалмукълу Эренцена Бадмаева, чеченли Мовлида Висаитова эмда таулу Уммайланы  Мухажир. 1995 жылда уа Россейни президенти Борис Ельцин тогъуз къарачайлы уланнга РФ-ни Жигити деген атны атауну юсюнден Указны чыгъаргъан эди.

59 гвардиялы мараучу дивизияны  179 гвардий стрелковый полкуну  пулемёт ротасыны командири гвардий лейтенант Уммайланы Мухажир  1943 жылда июнь айда командованияны буйрукъларын бет жарыкълы толтургъаны эмда немислилеге къажау къазауатда  кишиликни, батырлыкъны юлгюсюн кёргюзтгени ючюн Къызыл Байракъны орденине тийишли кёрюлген эди.  

 Белгиленнген  сайтда басмаланнган документде айтылгъаныча, «…Привольный эл эмда 163 номерли бийиклик ючюн  немисли уучлаучулагъа къажау урушда жолдаш Уммайланы Мухажир болмагъанча уллу жигитлик эм батырлыкъ этгенди эмда сермешни къыйын болумунда подразделениягъа тюз башчылыкъ эте билгенин   кёргюзтгенди. Кесини къаууму бла къуршоугъа тюшген кезиуде ол уста аскерчи болгъанын ачыкълагъанды. 1943 жылда 8 майда душман аскерле контратаканы башлайдыла. Биринчи тизгинде танкла келе эдиле, аланы ызларындан а – автоматчикле. Бир кюнню ичинде душман аскерле быллай беш контратака къурагъандыла. Уммаев  башчылыкъ этген къауум, немислилеге уллу къоранч салып, аланы барысын да  тохтатханды, ол угъай, бизни аскерчиле кеслери да тёрт атака бардырып, магъаналы жерни къоруулагъандыла. Уммаев ротасы бла школну мекямына кирип, анда, бек аздан, 100 немислини жокъ этгенди».

Сёзсюз, быллай шартланы окъусанг, ол  кюйсюз урушну ачылыгъын, къыйынлыгъын да толу ангылайса. 22 жылы толгъан таулу жаш къол тутушда душманнга бетден-бетге  къарап, 18 адамны жокъ этгени, дагъыда ротасы бла бирге да кёп немислини къыргъанды. Битеу бу затланы да кёз аллынга келтирсенг, бюгюн а биз аллай жигитликни эталырмы эдик, деп сагъышха къаласа. 

Сайтда гвардий кичи сержант Бабаланы Магометни жигитлигини юсюнден да быллай шартла бардыла. Ол 1-чи Белорус Фронтну 7-чи гвардия кавалерийский краснознаменный  корпусуну 14-чю гвардий кавалерийский Мозырьский краснознаменный Суворовну орденине тийишли дивизиясыны къауумунда  Юг, Ара, Белорус, Сталинград фронтлада къуллукъ этгенди.

Баба улу 146-чы гвардий артиллерия-миномёт полкну 5-чи миномёт батареясыны  наводчиги болгъанды. Бир-бир тарыхчыла жазгъанларыча, Баба улу СССР-ни Жигити деген атха тийишли кёрюлген таулуланы арасындады,  алай кёчюрюлген таулу халкъны уланы болгъаны ючюн, аны алалмай къалгъанды. Бабаланы Магометни жигитлигини юсюнден быллай шартла бардыла:  «Пулавы районда сермешде душман аскерле  артиллериядан от ачхан кезиуде, Баба улу заряжающий болуп, кесини борчун бир минутха да тотхатмагъанды. Алай бла ол батареягъа салыннган буйрукъну толтурургъа себеплик этгенди. Одер черек ючюн сермешде уа ол наблюдательный пунктну ал тизгининде эди. Батареяны командири жаралы болгъанда уа, къазауат къаты болгъанына да къарамай, аны сермеш баргъан жерден чыгъаргъанды. Жолдаш Бабаев къырал саугъагъа тийишлиди – Къызыл Жулдузну орденине»,- деп жазады  аны командири Володарский.

Неда Элсюерланы Магометни жашы Кёккез а сайтда Николай Михайлович деп жазылыпды. Аны да ангыларчады,  оруслу офицерлеге таулу атны эсде тутхан алай тынч болмаз эди.  Кёккёз 302 стрелковый Тарнопольский Краснознаменный дивизияны 827 стрелковый Краковский полкуну стрелковый ротасыны командири болуп къуллукъ этгенди. Ол Александр Невскийни ордени эмда Ата Журт урушну орденини 1-чи эм 2-чи даражасы бла саугъаланнганды.

Александр Невский орденни  нек берилгенини юсюнден а быллай шартла бардыла: «1945 жылда 15 мартда алгъа барыу операцияда жолдаш Элсуеров кесин батыр эм жигит офицерча кёргюзтгенди. 281,6 бийиклик ючюн сермешде Элсуеров ротасы бла бирге душман аскерле къаты от бардыргъан кезиуде, немислилени траншеяларына сюркелип барып, аны ичине тюшгенди, 12 немисли аскерчини жесирге алгъанды».

 «Подвиг народа» сайт дайым да жангыртылгъанлай, документледен толтурулгъанлай турады. Былтырдан бери 12,5 миллион документге къошакъла этилгендиле. Къырал саугъала иелерине берилмей къалгъанлары бла байламлы 500 минг шарт ачыкъланып, аскерчи этген жигитликни юсюнден документле къошулгъандыла. Шахарланы, эллени душман аскерледен эркин этген  жигитлени саугъалау бла байламлы 6 миллион жангы документ басмаланнганды.