«Ким этерикди да аны, мен болмасам?..»

Бу жер даула бошалмагъан дунияда атылып къалгъан элле сейир этдиредиле. Уллу Россейни кенглигинде уа ала бютюнда кёпдюле. Таулу элледе кирит салыннган, чыракъ жанмагъан юйлени саны жарсырча болса да, тюз алай къуруп кетерле дерча уа тюйюлдю.

Звенигород деген шахарда жыйылыуда бир орус жазыучуну бу болумну юсюнден хапары эсимден кетмейди. Ол бир къауум жылны, шахардан кетип, Орта Россейде тюз да аллай ёле тургъан элчикде ондан артыкъ жыл жашагъанды. Ол эдни юсюнден былай айта эди.

Эл дегенлигинге, адам аз, жаланда бир ненча юйде, кертисин айтханда уа, сегиз юйде, жашагъан къартла. Ючюсюнде къартла бар, ючюсюнде уа жангыз тиширыула. Къырал оюлгъандан сора, сабийлери баш кечиндирир жашау излей кетип, къайтырла деп ийнанырча да тюйюл. Сурагъанлары, капек иерге кюрешгенлери, сурамагъанлары да бар. Мен ары жашаргъа келгенме дегенимде, аладан бири да ийнанмагъан эди бир-эки-юч кюнден кёпге чыдарыма. Чыдагъан эдим. Билемисиз нек? Ингир сайын кезиулю юйде жыйыла эдик да, ол къарт адамла асыры ариу, сейир хапарла айтхандан, аланы ахлуларыча болуп къалгъан эдим. Кёп зат айта эдиле революцияны, урушну юслеринден да. Ма ол душман хорламагъан жашау кеси аллына ёчюле баргъаны къыйнай эди жюрегими.

Тюкен жокъ, больница жокъ. Район арагъа дери къыркъ километр. Менден сора да, эки къарт бар эди машина жюрютген, алай ала эрттеден бери да элден чыкъмагъандыла. Къалай эсе да алай къуралып, бир кесекден аланы сатыу-алыу жумушлары манга ётюп къалгъан эдиле. Телефон болгъаны эди барындан да иги. Терк болушлукъ чакъырыргъа тюшсе, ыразы болмасала да, келе эдиле докторла.

Мен кесим шахарчы болгъанлыкъгъа, жай солуу айлада атам мени анасына элтип, анда къоюучу эди да, эл жашаудан ангыламым бар эди. Тауукъчукъла, баппушла да жайып, сауулгъан эчки да алып, оноучула мени алагъа тамата этгенде уа, алгъа мен ала бла турурума ийнанмай, артда ишекли бола къарагъанларын эслеп тургъанма. Заман хар нени да кеси жерине салгъан эди. Ол юч къарт бла бирге, ары мени кёрюрге келген ара шахарчы нёгерлерим  этген болушлукъну хайырланып, юйлени башларын жапханыбыз да болгъанды. Ала манга трактор алып бергенлери уа уллу саугъа эди. Аллай жерде аны хайыры бир да болмагъанча уллуду.

Бек ыразы эдиле манга. Мен да, ала бир жууукъ адамларым болгъанча, кеталмай тургъанма, ала бары да дунияларын алышхынчы. Итле, киштикле да ёлген эдиле. Артда къалгъан эки тиширыу: «Бизни къарар адамлары болмагъан къартла тургъан юйге бер да, шахаргъа къайт», – деп да къысхандыла. Алай мен аны эталмагъанма, тамыры бла чыгъарсанг, не деменгили терек да къуруп кетеди, была уа жангы жерге не хазна юйреналсынла деп келе эди кёлюме.

Къалай эсе да бирге жууукъ жыйылып къалгъан эдик – къоншула болуп.

Бир керек къышда бизни элчикге агъачдан чыгъып, айыу бала келгенди. Жукъларгъа керек эди, алай не эсе да тынчайтмагъанды. Кеси да бир арыкъчыкъ, акъсай, тентирей. Ёмюрюмде малны не къанатлыны боюнун тарталмагъанма. Ушкок алып да марламагъанма. Эр кишиле сау заманда, ала этгендиле ол жумушланы. Артда уа ол юч адамгъа кереклисин район арадан келтирип тургъанма. Ол айыу баланы артха агъачха айландырама деп, тиширыуладан бири чыгъаргъан ушкокну кёкге айландырып атханымда,чакъырылмай келген къонагъыбызны эси аууп къалгъан эди, асыры къарыусуздан. Аны алай къояргъа жарамазын ангылап, тартып, созуп, халжаргъа кийиребиз да, бегитебиз. Кесине келгенден сора, анга эчки сютчюк ичире, зат къапдыра турабыз бир ай тенгли бирни. Бир кесек эс жыйгъандан сора, ырмах болгъанча хал ала келип, жукълап къалады. 

Ол эки къарт анга къалай къайгъылы болгъанларын айтхан къыйынды. Аланы айыу балагъа берген жылыуларын кёргенимде, адамгъа нёгерсиз болгъандан уллу къыйынлыкъ жокъду дунияда деп келе эди эсиме. Ол алай болгъанын бюгюн да ангылайма.

Жаз башы келип, айыу балабыз уянып, сарайны бузуп, агъач таба къачханда, аны ызындан къол булгъай сюеле эдиле ол эки къарт.

Айыу бизни игилигибизни унутуп къоймагъанды. Бирде, баям, бир-эки жыл озгъан болур эди, ол агъачха къачханлы, отун этерге баргъанымлай, баям, теренирек кирген болур эдим, тракторуму кюбюрчегин толтуруп бошайма, бир-эки къуругъан терек ташысам деп, бир жанына болгъанымлай, бёрю жыйын ортагъа алады да, чабып, бийигирек терекге ёрлейме. Кюрешеме, ол да тепмейди. Бири болса, къолумда балтам, къоркъакъ да тюйюлме, алай тюз былай ыспассыз ёлюп къалыргъа уа сюймейме. Энди уа манга боллугъу болду деп тургъанымлай, ёкюрюп чыгъады айыу бир жанындан. Энди бу да алагъа къошулду, энди сау кёрейим деп, къоркъама. Ол а, тракторну аллына тохтап, аркъасын тиреп, эки аягъына сюеледи да, къатына жанлагъанны ауур аягъы бла жетдиреди. Алай эте, бёрюлени исгилтин этеди алайдан бир-эки сагъатдан. Ол артда кетип бара туруп, акъсагъанын кёрюп, билген эдим ол бизни къонагъыбыз болгъанын. Терекден тюшюп, тракторума жетеме да, юйге алай къайтама.

Ынналаны эрикгенлерин кетереме, жангызлыкъларын чачама, къууандырама деп, андан сора мен район арагъа барып, эки кючюк, эки киштик да алып келген эдим. Ала бла шуёх болгъан ыннала, къайгъырыуларын алагъа буруп, бир кесек тирилген окъуна этген эдиле, алай жашау къысхады – ала да, бир бири къолларындан тутуп кетгенча, тюз алай ауушхандан сора, мен да кёчгенме шахаргъа. Жаз жылыу киргенлей, барып, анда къабырланы да ариулап, тёгерекге-башха къарап кетиучюме.

– Къыйнала болурса. Тынч тюйюлдю жылыулу юйюнгю къоюп, жашар онгла болмагъан жерде кече къалгъан окъуна.

– Ким этерикди да аны, мен болмасам? Анда жатханланы сабийлери да къарт болурла энди, сау эселе. Туудукъла уа не хазна билсинле, бу юйде мени къарт атам, не анам жашагъанды деп.

Ол адамны айтханы эсиме тюшсе, къоркъуу алады.