Нарт тиширыу Сатанай

Нарт таурухлада тиширыу сыфатла энчидиле. Анда барындан да терк сагъынылгъан Сатанай бийчеди. Бюгюн да къарачай-малкъар халкъ аны анасына санайды. Ол юйретгенди тиширыуланы ала билген затлагъа деп, таурухлада алай айтылады.

Ажайып дунияда жашагъан нартла жаны болгъан, болмагъан затладан да туугъандыла. Сатанайны анасы ай, атасы уа кюн болгъандыла. «Ариу Сатанай» деген таурухда ол зат тынгылы айтылады. Аны бла бирге Сатанайны нартлагъа къалай тюшгени да белгиленеди. Тенгиз Тейри (Суу Желмаууз) аны ата-анасындан урлап, айрыкамда жашырып тургъанды. Анга анда Суу Анасы къарагъанды. Бир кече андан къайыкъгъа минип къачып, жерге тюшгенди къыз. Сора алмостулагъа келгенди. Ала аны ариу кёргендиле. Бирде ала, Сатанайны да алып, агъачда ойнай келип, эмегеннге тюбегендиле. Ала къачханда, Сатанай къачалмагъанды. Аны кёргенинде, ариулугъундан къарт эмегенни кёзю къамап, сокъур болгъанды. Сатанай кеси къалып, айлана келип, нарт элге чыкъгъанды. Къуртха къатын Тохана, аны кесине алып, ёсдюрюп, артда нарт атасы Ёрюзмекге бергенди, сора Сатанай да нартла анасы болгъанды.

Къалай-алай болса да, бу биийче жер тиширыуланы игилерине ушагъанды. Баш иесине билеклик этиуню, нартлагъа онг тапдырыуну ол баш борчуна санагъанды. Сёз ючюн, «Ёрюзмек бла къына сакъаллы Къызыл Фук» деген таурухда ол Ёрюзмекни кёкде Фукну тургъан жерине чыгъаргъа юйретеди. Башха таурухда уа Фукну жашы Ёрюзмекни уу ичирип жояргъа умут этгенде, аны сезип, Ёрюзмекге билдирип, аны богъурдагъын тешип, быргъы кийиреди, ууланнган боза алайны барырча. Алай бла аны ёлюмден къутхарады.

«Сатанай Темир-Хапуну аскерин хорлайды» деген таурухда уа бийчени терен акъылындан сора да, жигерлигини, усталыгъыны юслеринден айтылады: «Сатанайгъа дери нарт эллени тиширыулары тигиу-бичиу эте билмегендиле, нартла этни ачыкъ отха салып, шишлик этип ашагъандыла. Аны орунуна Сатанай къазан этип, сууда къайнатып ашатыргъа юйретгенди. Мирзеуню къол тирмен бла ун этип, нарт бюртюкден гыржын биширип ашаргъа жарарыгъын кёргюзтгенди…».

Ма алай, Сатанай кёп жангы затлагъа юйретгенди нарт тиширыуланы. Чепкен сокъгъан тауат, урчукъ, жыя, таракъ ишлетип, аланы къалай хайырланыргъа боллугъун да кёргюзтгенди. Ол, кырдыкланы, хансланы, тереклени тиллерин билип, аладан нартлагъа дарманла этгенди. Ол себепден ауругъанла, анга келип, болушлукъ излегендиле. Таурухда айтылгъаннга кёре, ол адам улу ашаса, ёлмезча, аллай кырдык тапханды, алай аны кеси да ашамагъанды, башха адамгъа да ашатмагъанды.

Аны билгичлигини юсюнден да айтылады мында. Бир кече нарт элине ачы къуугъун келгенде, Сатанай, нарт аскерни къылычлары, садакълары аз, кийимлери да осал болгъанын билип, Дебетге чабып, бир кече бла кюннге минг къылыч, минг садакъ, жыйырма минг садакъ окъ этдиргенди. Ол окъланы, къылычланы кеси хазырлагъан уу бла къатдыртханды. Уу этерге дегенде уа, хансланы къула тюзде жыйып, сууларын сыкъгъанды, тенгиз жагъада къамишли кёллеге барып, уу жилянланы тутуп, боюнларындан буууп, ууларын жыйгъанды. Алай бла душманладан жара тюшген ёлюп баргъанды.

Дагъыда ол кече бла кюннге бир онминглик аскерге кийим тикгенди. Сора къара кюбюрде обур, къуртха Тоханадан къалгъан жекни жерге салып къарап, Темир-Къапуну эмеген аскерлери келе тургъанларын кёргенди. Жек былайда жин дегенча мифологиядан келген затды. Сора жек анга таулада бир дорбунда ауруп, амалсыз болуп тургъан Ёрюзмекни кёргюзтгенди. Сатанай айтып, абадан жашы желкъанат ат бла атасын алып жетгенди. Бийче дарман этип, аны эм алма къоюп, Ёрюзмекни кийимлерин кийип, атына минип, сауутун-сабасын тагъып, кесин Ёрюзмекге ушатып, быргъы бла белги берип, аскерлерин жыйгъанды эм ала бла душманны аллына чыкъгъанды.

Сатанай Хазна сууну жагъасында, агъач къолгъа кирип, жюз къазанны асдыргъанды. Къазанлада этле, ашла да биширтип, ашлагъа уулу тамырланы салдыртханды. Ол эмеген аскерле, къайнай тургъан къазанланы юслерине келип, ашап, къырылып къалгъандыла.

«Эмегенни ёнгечи» деген таурухда да Сатанайны сыфатын къурагъан шартла тюбейдиле. Ёнгеч деген аш оруну деген магъанада келеди. Сосурукъ от алыргъа келип, алдау бла эмегенни бузлатханда, ол анга: «Мени ёлтюресе, алай ёлтюргенден сора ичимден ёнгечими ал да, белинге байла, ол сени хар затынга жарар», – дегенди. Сосурукъ а аны ичинден ёнгечин чыгъарып, биринчи эмен, чынар тереклеге къысып кёргенди, – ол ёнгеч аланы кесип, юзюп аудургъанды. Аны билгенде, Сатанай: «Сосурукъ, аны бир кесегин темирчи Дебетге темир къатдырыргъа берейик. Сырпынлары уулу, кесгин, ётгюр болурла, садакъ окълары тауланы тешерле, – деп къууаннганды. – Ол ёнгечни къалгъанын бирер бармакъ узунлугъу къадар бир нартха бер. Ала урушха киргенде, сырпынларыны ауузларына ол ёнгечни бир кере тартсала, уруш этген заманда аладан, элия отла атылып, душманларыбызны гунч этерле»,— деп юйретгенди. Сосурукъ алай болгъанын сынап кёргенди.

«Нарт Сосурукъ адам ашаучу губуланы къырады» деген таурухда да барды Сатанай жашаугъа кийиирген сейир шарт. Нартланы оноучулары Сатанай Тызыл жанында Кердеуюкле деген жерде четенлеча, уллу губула къол ичлеринде аркъан ауларын тартып, алайланы озгъан адамланы ары тюшюрюп, къанларын эмип тургъандыла. Сатанай, аны эшитип, Сосурукъгъа айтханды. Сосурукъ нарт аскери бла губула бла уруш этерге баргъанды. Ол урушда нартла хорлагъандыла. Сатанай ол губуланы ауларын жыйдырып, атлагъа жюклетип, нарт элге келтиртип, нарт аскерге чепкенликле сокъдургъанды. Ол чепкенлеге суу ётмегенди. Ала тутумлу, сууукъда — жылы, жылыда салкъын болгъандыла. Садакъ окъ аланы тешмегенди, къылыч да кесмегенди.

Дагъыда ол чепкенле кёз къаматхан жылтырауукъ болуп, бек жарагъандыла нартлагъа. Бирде нартла, жортууулгъа бара, уллу эмеген жыйыннга тюбегендиле. Аланы къолланы, жолланы жарытып баргъан жылтырауукъ чепкенлери кёзлерин къаматып, эмегенле къачхандыла. Нартла, эмегенлени сюре, къууа, ол губуланы къыргъан Шаушюгют къолгъа элтип ургъандыла. Ала анда нартла ёлтюрген губуланы ашап, къырылгъандыла.

«Нартла бла Сатанайны жерден кёкге учханлары» деген таурухда Сатанай бек ариу суратланады: андан ариу, андан акъыллы дуниягъа жан жаратылмагъанды; ол сау дуниягъа акъылны, намысны юлешгенди; болуп озгъан, бола тургъан, боллукъ ишлени билгенди… Ол Суу желмауузда тургъанда, анга къарагъан Суу анасы анга ойнаргъа накъут, налмас ташчыкъла бергенди. Сатанай аланы ичинде барындан да бек къызыл сата ташчыкъла бла ойнаргъа сюйгенди. Сатанай деп да андан аталгъанды анга дейдиле. Башхала уа «шат» бла «ана» деген эки сёзден къурайдыла бийчени атын, «биринчи ана» деген магъанада.

 Сатанай кёп заманны ичинде нартлагъа оноу этип, аланы юйретип тургъанды. Нартла жерде жауларын тауусхандан сора, Кёк Тейри чакъырып, къуш къанатлы жел атлагъа минип, кёкге учуп кетгендиле. Андан сора, Сатанай жер юсюнде нартсыз халкъла бла къалгъанды. Ол жер адамлагъа кёп затланы юйретгенди: мирзеуден гыржын бла боза эте; отлукъ ташла берип, от этдире; тиширыуланы таш салыргъа, эр кишилени уа жауурун къалакълагъа къарап, боллукъну айтыргъа; дарман хансладан дарман этерге, башха ишлеге да юйретгенди. Артда уа, нартлагъа тансыкъ болуп, Кёк, Жер Тейриледен аны кёкге алырларын тилегенди. Кёк Тейриси анга кёкден аркъан ийип, Сатанай аны къыйырында къуш уяча тагъылып тургъан затха олтуруп, кёкге кетгенди. Анда да ол нартлагъа оноу этип турады дейдиле.