«Журнал тинтиулени бла шартланы излейди»

Белгили академик Энейланы Магометни жашы Тимурну халкъ айтхылыкъ алимнича таныйды. Алай ол ахыр кюнюне дери «Космос тинтиуле» деген илму журналны баш редактору да болуп тургъанын, артыкъ кёпле биле болмазла. Ол сау къадарда «Заман» газетни редакциясына жашауунда журналгъа башчылыкъ этиу къаллай магъананы тутханыны юсюнден интервью берген эди. Бюгюн сизни ол ушакъ бла шагъырей этерге сюебиз.

- Журнал чыгъаргъан къыйынмыды?

- Тынчды деп айтырча да тюйюлдю. Алай орунбасарларым Владимир Курт бла Виктор Сазонов сынаулу адамла болгъанлары себепли, иш тынч барады. Дагъыда редакцияны ишин къурауда Елена Травкинаны къыйыны бек уллуду. Ол себепден жумуш тыйыгъычсыз барады.

- Журналны къаллай бёлюмлери бардыла?

-«Кёк бла байламлы механика эм баллистика», «Жерни атмосферасыны къуралыуу эм физикасы», «Магнитное поле», «Заряженный частицала эм Жерни радиационный кесеклери» эм «Астрономия»  - была дайым да ишлеп тургъан бёлюмледиле. Артда биз Айгъа учхандан сора аны тинтиу жаны бла бёлюм да къуралгъанды. Андан сора да, биз Кюн система бла планетала къалай къуралгъанларыны, аланы атмосфералары къалай тюрленнгенлерини эм дагъыда кёп затланы юслериден теория тинтиуле басмалагъанлай турабыз. Бир-бирледе тематика номерле да чыгъарыучубуз. Сёз ючюн, саулай да Луноходха, Галлея кометаны тинтиулерине, «Интерболл» спутникге аталгъан.

- Сиз басмалагъан кёп шартла артда кёплени сейирсиндирен кезиуле да болгъандыла..

- Хау, алайды. Сёз ючюн Венераны юсюнде битеу материалла аллайла болгъандыла. Биз аны баш къатысыны радиолокация корасын биринчиле болуп алгъанбыз, аны хауасыны химия къурамын биринчи биз  ёнчелегенбиз эм андан биринчи суратланы да  биз этгенбиз. Жерни, Айны, Марсны бла Венераны магнит поляларын тинтиуде жетишимлербиз къачан да бек кёп болгъандыла. Бизни кюн системабыз жулдузла аралы газны ичи бла учханын ачыкълагъанла биз болгъанбыз, аны къалай баргъанын да тергегенбиз.

Айны тинтген алимлерибиз аны арт жанына биринчи кере къараялгъандыла. Ала алдыргъан суратлагъа кёре карта да къуралгъанды.

- Шёндю уа аллай тинтиуле бардырыламыдыла?

- Угъай. Бир россейли илму спутник учурулмагъан кезиу да болгъанды. Шёндю уа жаланда бир спутник - «Коронас» - учады. Кеси да Кюнню тинтеди.

- Спутникле жокъ эселе, не статьяла басмалайсыз да?

 - Асламында теория ишлени неда баллистиканы бла кёк механиканы юслеринден статьяланы, алгъын бардырылгъан тинтиулеге кёре алыннган шартланы да басмалайбыз. Спутникле кёп заманны ичине учхандыла, ала кёргюзтген шартла энтта да жарашдырылып бошалмагъандыла.

- Космос тинтиулени бардырыу ниет а кимден чыкъгъанды?

- Ала астрономлагъа керек болгъанлары баямды. Жерни амтосферасын толусунлай кёрюрге онг жокъду. Аны кёрюр ючюн андан тышына чыгъаргъа керекди. Айны арт жанын кёрюр ючюн да ары учаргъа керекди. Венераны юсюн да къалын булут басып турады. Ала аны тынгылы тинтирге къоймайдыла. Къысхасы, жерден тышында не зат болгъанын билир ючюн, спутникле неда планетала аралы автомат станцияла керекдиле. Адамны жашауу энди спутниклесиз болмай къалгъанды. Ала кюнню халин алгъадан билирге болушхан гидрометеоспутникле, связь, навигация эм башха спутникледиле.

Алай космос тинтиуле аны бла чекленип къалмайдыла. Аны баш борчларындан бири Кюн системаны  жаратылыууну илму сылтауун билиудю. Ол борчну тамамламай, биз Жерни ич къуралыуун  ахырына дери билаллыкъ, ангылаяллыкъ да тюйюлбюз. Ол а адам улу жашауун андан ары бардырыр ючюн жангы онгланы излеуде бек магъаналыды.