Жигерлиги, хунерлиги, миллети ючюн къайгъырылыулугъу бла намыс-сый тапханды

Тогъузаланы Исмайылны жашы Магометни къадар  кёп жерлеге элтгенди, ол кёп кёргенди, кёп билгенди. Бош ишчиден жууаплы партия къуллукъчугъа дери ёсгенди. Онунчу классны 1956 жылда Къазахстанда бошагъанды.. Спорт  бла кюреширге бек сюйгенди.  Акмолинск областьны «Локомотив» спорт обществосуну футбол командасына  да киргенди.

Адмирал бла тюбешиу

1958 жыл¬да аскерге чакъыргъанларында, Магометни уллу санлы, къарыулу болгъаны ючюн Север флотну тенгиз авиациясына жибередиле.  Сержант  чында  БЕ-6 самолётну (анга учхан къайыкъ дегендиле) мараучусу болуп, Новая Земляда, Диксен айрыкамда, Архангельскде, башха жерледе да  командировкалада болгъанды. 

Таулу жашны биргесине къуллукъ этгенле, аскер башчыла да сыйлы кёргендиле. Анга ма бу шарт да шагъатлыкъ этеди. Бир жол Североморск шахарда Се¬вер флотну авиациясыны командующиси, Совет Союзну Жигити Георгий Кузнецовну сакълап боладыла. Ол келирге тенгизчилени къауумун командующийни алгъышларгъа жиберирге керек эдиле. Аскер эм политика хазырлыкъны отличниклерини санында адмирал бла тюбеширге Тогъуза улун да тийишли кёредиле. Аны юсюнден Магомет былай эсгергенди: «Североморскде тизилип турабыз. Кёп тюйюл эдик. Куз¬нецов, хар бирибизни аллында тохтап, къайдан болгъаныбызны, аскер къуллукъну къалай толтургъаныбызны сорады. Мен Къабарты-Малкъарданма дегенимде, къатымда бир кесек мычыды. «Сен мени жерлешимсе, мен Нальчикде 5-чи номерли орта школну бошагъанма. Хайт де, аскер къуллукъда айырмалы бол», - деген эди.

Таматаны насийхат сёзю

Магометни юй бийчеси Та¬мара Дондагъы Ростовда ме¬дицина институтда окъугъан заманда, жаш юйюрге анда жашаргъа тюшгенди.  Тогъуза улу, бош турмай, ингирги университетни журналистика факультетинде дерслеге жюрюгенди. Артда Къабарты-Малкъар къырал университетни филология факультетин бошагъанды. Билимли жашны эслемей къоймагъандыла. Партияны Совет (Черек) райкомуну биринчи секретарыны болушлукъчусу болуп ишлерге алгъандыла. Андан сора «Колхозная жизнь» район газетни редактору, халкъ контрольну комитетини председа¬тели, райкомну къурау бёлюмюню таматасы да болады. Къысхасы, къуллукъ басхычны атлауучлары бла ёрге кётюрюле барады - КПСС-ни обкомуну къурау бёлюмюню инструкторуна, партия информа¬ция секторуну таматасына да салынады.
Тогъуза улуну къураучу хунерлиги  кеси аллына ишлеп башлагъанда,  партияны район комитетине башчылыкъ этгенинде, бютюн бек ачыкъланнганды. 1983 жылда ноябрьде аны обкомну биринчи секретары Тимбора Мальбахов кабинетине чакъырады да: «Санга эки буйрукъ берирге сюеме. Ичме - ол биринчиси. Шалушкада орта школну эм район больницаны коллективлеринде бир да тынчлыкъ жокъду, къуру тарыгъыула жазып турадыла. Алада болумну кесинг энчи тинтип, терсни-тюзню айырып, тынчайырча эт - ол экинчиси»,-дейди.

Тюзню-терсни айырыу 

Шалушкада орта школну устазларын  райкомну биринчи секретары бир ненча кере жыйып сёлешеди. Директор бла да энчи ушакъ этеди.  Ахырында кёбюсюнде терслик оноучуну кесинде болгъанын ачыкъылайды да, аны алышындырыргъа тюшеди. Андан сора коллективде даулашла тохтайдыла.
Район больницада да хал алай эди. Анга башчылыкъ этген жаш тиширыу кёплени кёллерине ушамагъанды. Эр¬ттеден ишлеген врачланы къаууму  анга бойсунургъа унамагъандыла. Маго-мет, школда этгенича, коллективни жыяды. Хар кимден таматаларына нек бюсюремегенин, аны оноу этиуюн нек жаратмагъанын ачыкъ айтырын тилейди. Баш врачны кеси бла энчи ушагъында аны да гынттысы уллу болгъанын ангылайды, алай, не болсада, аны жеринде къояргъа керекди деген акъылгъа келеди. Жангылмагъаны бир ауукъ замандан белгили болгъанды.

Къураучу хунерлигини хайырындан… 

Партияны Чегем райкомуна Тогъуза улу башчылыкъ этген жылада  Биринчи Чегемде орта школ, картон чыгъаргъан фабри¬ка, юч сабий сад, беш этажлы тёрт жашау юй, Нартанда школ, 2-чи Чегемде сабий сад, Лячинкъаяда, Хушто-Сыртда школла, Булунгуда сабий сад бла школ, амбулатория эм кёп башха мекямла ишленнгендиле. «Межколхозстрой», «Водхозстрой», «Гражданстрой» да  аны заманында къуралгъандыла.  Чегем тарында сегиз кёпюрню да ол ишлетгенди, къурулушчула бла бирге кеси да уруннганды.

Бир жол а анга бир къауум  уллайгъан адам келип:  «Чегемде уллу жолну бир жеринден ётерге къоркъуулуду. Алайда 21 сабий машина тюбюне тюшгендиле. Санга дери ишлеген оноучулагъа да айтып кюрешгенбиз, алай эс бурмагъандыла. Алайдан жер тюбю бла ётерча бир амал эт. Кесибизге угъай, сабийлеге къоркъабыз»,-  дегендиле.
Секретарь аланы тилеклерин республиканы оноучуларына билдиреди. Алай болушлукъ тапмайды.  Сора  Магомет ишни кеси къолгъа алады. «Авто¬дор» бла келишип, траншея къаздырады. Уллу жол бла баргъан машиналагъа, алай¬дан бир жанына бурулуп, алай ётерге тюшеди.  Жолда аллай тыйгъычны кёпге созаргъа жарарыкъ тюйюл эди. Тогъу¬за улу республиканы оноучуларына жангыдан айтхандан сора ол ишге ахча бёлюннгенди. Энди алайдан ётерге къоркъуу жокъду, къартла секретарьгъа ыразы болгъандыла.

Промышленность эм эл мюлк продукция чыгъарыуда болдургъан  жетишимлери ючюн   1985 жылда Чегем район КПСС-ни Ара Комитети¬ни, СССР-ни Министрлерини Советини, ВЦСПС-ни эм ВЛКСМ-ни Ара Комитетини Кёчюрюлюучю къызыл байракълары бла саугъаланнганы биринчи секретарьны ишине къаллай багъа берилгенин туура кёргюзтеди.

Ырахатлыкъны эмда келишиулюкню жакъчысы 

Пенсиягъа чыкъгъандан сора да Тогъузаланы  Магомет бош турмагъанды,  Хасанияда ветеран организацияны советине  башчылыкъ этгенди.  Эллилени жашауларына, болумларына тийишлисича эс бургъанды, урушну эм урунууну ветеранларына къолдан келгенича болушлукъ этгенди. Тюзлюкню сюйген адам элде кемчиликлеге да тёзмегенди, аланы тюзетиуню жолларын излегенди.    

Малкъар халкъны "Алан" жамауат организациясыны советине киргенде, республикада тынчлыкъ, жарашыулукъ жанлы болуп кёп кере сёлешгенди. Жыйылыуладан биринде мен кесим да эшитгенме аны акъыл сёзлерин. «Бизнича гитче халкъла Россейни хайырындан сакъланнгандыла. Аны себепли биз къыралда, ол санда республикада да, миллетле аралы келишиулюкню, бирликни сакълар ючюн, къолубуздан келгенни аямазгъа керекбиз… Республиканы оноучулары да, битеу болгъан онгланы хайырланып, миллетчиликни толкъунун тохтатыуну мадарларын этерге керекдиле. Жашау алайсыз да къыйынды, заман да къоркъуулуду»,-деген эди ол.  

Магомет элини, тукъумуну тарыхына не заманда да уллу эс бургъанды, аланы сакъланырларына къайгъыргъанды. Редакциябыз бла да дайым байламлыкъ жюрютгенди, ишини, жашаууну, гунч болгъан эллерибизни, тукъумуну юсюнден да кёп сейирлик статьяла келтиргенди. Ахыр кюнлерине дери жамауат ишден айырылмагъанды, ахшы ишлерин, кесича намыслы, огъурлу юйюр да къойгъанды, жаннетде жатсын.