Къартлыкъ хорламаз ючюн не этерге керекди

Белгили россейли алимлени айтханларына кёре, адам 120-130 жыллыкъ ёмюрню жашаргъа боллукъду, специалистлени бир-бирлери уа андан да кёп санны айтадыла. Да сора биз андан иги да аз нек жашайбыз? Жашауну ол осал кезиуюн артхаракъ атаргъа онг бармыды? Ма ол соруулагъа жууап излей федерал басмада тапхан материалны басмалайбыз.

Къартлыкъны белгилерин хар озгъан килограммла жюрекни эм адам кесин жашаууну энчи-энчи кезиулеринде сезе башлайды: бирле элли  жыллыкъларында, башхала уа - къыркъ жыллыкъларында. Адам сунмай тургъанлай быллай затланы сезип тебирейди: эрттенликде уяннганда, жикле, бир кесек жарау этгинчи, иги ишлемейдиле, эси да къарыусузгъа айланады, кечеде жукъу тынгысызланады, кюндюз а къалкъыу къысады, сюймеклик сезим кете тебирейди, чархынг-санларынг бузуладыла.

Аллай кезиуледе адам кеси кесине былай кёл этдирирге кюрешеди: арыгъанма, отпускагъа чыгъаргъа керекме, стрессле хорлайдыла, сабийлени къайгъылары эрикдиргендиле. Врачла-геронтологла уа керти затны эсге саладыла - ол тюрлениуле барысы да къартлыкъны келе башлагъаныны белгилеридиле. Андан къутулууну амалларын этерге керекди.

Болжалдан алгъа, жетмиш неда сексен жыл толгъунчу къарт болууну сылтаулары белгилидиле. Бек алгъа артыкъ ауурлукъ, бютюнда адаманы санларыны ишлеулерине чырмау этедиле. Жауда тиширыу гормонла жыйыладыла, ол тюрлю иш эр кишиледе болса, аланы саулукъларына къоркъуу бютюнда уллуду. Андан сора да, семиз адамланы чархларында токсинле башхача айтханда, уула кёбеедиле. Алай бла уа бизни чархыбыз саулай ууланады.

Андан сора кюнде туруу. Ультра-фиолет таякъла  адамны терисин къарт этедиле - жаланда бетде угъай, башха жерледе да. Анда коллагенни эм эластинни (ала терини жангылай тутадыла) волокнолары бузуладыла. Кюн кёп тийгенлей турса уа, клеткаланы барысыны тышлары къарыусуз боладыла. Тери къургъакъсыйды, мыккыл, жыйыртмакъ болуп къалады.

Дагъыда адамны керексиз затха терк-терк къайгъы этиую.   Биз аланы къалай сезебиз. Кёп болмай бардырылгъан тинтиуле кёргюзтгенлерича, бийик билимли тиширыула жашауда бола-бола тургъан кёп ишге, бир уллу къайгъыгъача  къарайдыла. Алай билимлери болмагъан тиширыула уа аллай ишлеге хазна эс бурмайдыла, жарсымайдыла. Къаллай тюрлю стрессни да кезиуюнде адамны чархында адреналин эм кортизол гормонла аслам чыгъадыла, ала уа веществоланы алышыныуларын терклендиредиле. Аны юсюне да, кортизол адамны чархында жыйылып турады, аны акъырын-акъырын бузады, кючлю депрессияны чыгъарады.

Энтта да бир шарт. Эр киши эм тиширыу гормонла, жыл сан кёбейгенине кёре, азая барадыла. Ол тюрлю осал ишден къутулууну мадары барды – шёндюгю препаратла ахшы болушадыла, алай бизни къыралда ол тюрлю гормонотерапия, битеу дуниядача хайырланылмайды: бир-бир алимлерибиз анга тийишлисича магъана бермейдиле. Гормон дарманланы хайырланнган къарт адамланы кёплери кеслерин, жаш заманларындача, сезедиле.                   

Жашлыкъны сакълар ючюн не этерге керекди? Москвада мындан алгъаракъда «Кёп жашауну медицинасы» деген темагъа жораланып бардырылгъан халкъла аралы конгрессде тюрлю-тюрлю усталыкълары болгъан врачла бир оюмгъа келген эдиле: къартлыкъ аурууду, андан багъаргъа керекди.

Къартлыкъдан багъыуну даулашсыз амаллары кёп тюйюлдю. Аладан биринчиси кючлю ашарыкъланы - семиз этни, татлы зат биширилген кашаланы дайым ашап турсакъ, бек игиси олду. Адамны ауурлугъу тийишли мардада турургъа керекди. Тютюн ичерге, аракъыны артыгъы бла хайырланыргъа арталлыда жарамайды, къымылдап кёп турургъа - жаяу бир кюннге юч километр жюрюрге, сууда не къадар кёп жюзюп айланыргъа, къымылдауну кёп излеген ишни, оюнну этерге, велосипед бла да айланыргъа керекди.

Азыкъны мардасыз ашау да  къартлыкъгъа хорлатыргъа себеплик этеди. Шёндюгю адамны рационунда витаминле жетимсиздиле - бу да битеулю оюмду. Аланы жыл саннга тийишлиликде жыяргъа кюрешип   эм кезиулеринде алып туруу хар кимге да борчду. Андан тышында да, башда сагъынылгъан конгрессде этилген тюрлю-тюрлю докладлада чертилгенича, А, Е, D, Р эм В группалы витаминлени магъаналары бек уллуду.

Къыркъ беш жыллары толгъан адамланы барысына да омега-3 деген капсулаланы (жаулу кислоталары болгъан, къан тамырланы эм мыйыны къартлыкъдан къоруулагъан дарманланы) ичерге керекди. Аны бек дарманлы кесеги чабакъ жауду. 

Андан сора да, конгрессде ликопин, танин, кверцитин, карнитин, ресвератрол деген дарманланы атлары да айтылгъан эдиле. Ала барысы да витаминлеге ушагъан затладыла, башхача айтханда, къартлыкъгъа къажау веществола неда антиоксидантла.

Ала тюрлю-тюрлю продуктлада бек аз ёлчемледе бардыла. Алай энди ала ашарыкълагъа къошулгъан затлада да бардыла. Алайды да, Санкт-Петербургда биорегуляция эм геронтология бла кюрешген илму-излем институтда иги кесек регулятор пептидлени - къысха белокланы - чыгъаргъандыла. Ала адамны чархында битеу системаланы ишлеулерине себеплик этедиле. Пептидледен бирлери къан тамырлагъа, башхалары - кёзлеге, ючюнчюлери мыйыгъа болушадыла... Бу дарманланы бир ненчасына тыш къыраллада окъуна мардагъа кёре эсеп этилгенди. Эндиге дери ол къыраллада быллай дарманла чыгъарылмагъандыла. Къартлыкъгъа къажау дарманны МГУ-ну Физика-химия биология институтунда да излейдиле, алай, алыкъа жаланда хайыуанланы багъыуда хорланылгъан бир ненча дарман чыгъарылгъанды - ала да къартаядыла да.