Сют эм андан этилген ашарыкъла

Къарачай-Малкъар  миллети туугъанлы бери да малны кёп тутханды. Тау этеклеринде, ёзенледе эркин жайлыкъла, белге жете кютюу. Онтогъузунчу ёмюрню аягъында Кёнделенде къауум кюн туруп кетген оруслу жолоучу эсгериулеринде жазады: «Бу элде эм къарыусуз юйде, башха малны санамай, къуру къойдан 100-150 ууакъ аякълы барды. Мында жашагъанланы эт ашарыкъла этмеген  хазна кюнлери жокъду»,-деп.

Таулула малны аберисин къоймай хайырланнгандыла. Этинден, сютюнден тюрлю-тюрлю ашарыкъла биширгендиле. Жюнюнден, терисинден кийим тикгендиле. Бу хапарыбызда сютню эм андан этилген затланы юсюнден айтайыкъ.

Къарачайлыла, малкъарлыла  ийнекни, эчкини сютюн алгъандыла, сауулгъан къойла да болгъандыла. Андан айран,  бишлакъ этгендиле. Аланы да кёп тюрлюлери барды. Сёз ючюн, айран  бишлакъ. Ол неди? Къайнагъан сютге ырдауан къошулуп уютулуп этилген ичги.  Бир - бирле исси гыржынны жангы айраннга бушто этип ашаргъа бек сюйгендиле.

Акъ - сютню  тюрсюню. Малны сютюнден  эм андан этилген айран, бишлакъ дегенча ашарыкъ затла.

Аулам - сютню башыны бир кереге алыннганы.

Акъчы - жау эм бишлакъ этиучю адам.

Гыпы - айранны бир тюрлюсюн тутдуруучу энчи грибок.

Гыпыны урламасанг, айнымаз, дейдиле.

Жау - малны сютюнден, бир къауум битимлени урлукъларындан, гюллеринден неда кёгетлеринден этилип, адам ашаргъа, ашарыкъ затланы къууурургъа,  биширирге жараучу.

Жаубаш - башында жауу болгъан суусун зат. Сёз ючюн, жаубаш боза.

Бишлакъ - мая бла ачытылгъан сютден сыгъылып, тузланып, къатдырылып этилген ашарыкъ.

Бу затны кёп тюрлюсю болады, ол санда хумжу бишлакъ, айран бишлакъ, къош бишлакъ эм башхала.

Мындан аслам ашарыкълада этиледиле. Аладан да бир къауумун эсгереийк: бишлакъ хычин, бишлакъ къатыкъ, бишлакъ бёрек. Бишлакъ биширген деп да барды. Къарачайлылада бла малкъарлылада эм татыулу, сыйлы ашарыкъладан бирине саналады.  Ол а былай этиледи. Бишлакъны ууакъ туурап, юсюне нартюх ун себилип сют башда бишириледи.

Бишлакъчы - бишлакъ этерге уста адам.

Къаймакъ - къайнап сууугъан неда суууй тургъан сютню башына келген жаулу къалыны.

Сют баш - къайнагъан сютню башын алып, къурутуп, хайырланыучу ашарыкъ.

Къош къаймакъ - къайнагъан сют сууугъандан сора башын айры агъачха алып къурутхандыла. Юсюне аз туз сепгендиле. Алай эте,  юсюне къоша тургъандыла. Топ кибик тёгерек этгендиле. Ауурлугъу бир килограмм чакълы болса, жашла сюйген къызларына белгиге ышаннган адамларындан жибергендиле. Бу сыйлы ашарыкъны андан да уллу этип ныгъышда къартлагъа да жибергендиле.

Акъ - суу къошулуп, суусапха хайырланыучу айран.

Мёрезе - жангы бишлакъны жукъа туурап неда уууп булгъап биширген аш. Нарт сёзде «Мёрезе булгъаудан тоймаз»,-деп айтылады.

Мыстындау - къайнатылмай, жылымдыкълай уютху къуюлуп этилген айран.

Созма - бишлакъ биширгенни бир тюрлюсю. Жангы бишлакъгъа ун къошулуп бишириледи.

Суусап - суу къошулгъан жукъа айран.

Сюзме - айранны сууу сыгъылгъандан сора къалгъан къалыны.

Сюзме бишлакъ - ачыгъан сютню хуппегисин кетерип алыннган къалыны.

Сютча - адам ашаргъа жарагъан сютлю кырдык.

Тузлукъ -  сарымсах, айран, туз,  дагъыда анга кёре башха затладан этилип, ашарыкъны татыулу этер ючюн анга къошулуучу неда бишген этни тийирип, булгъап ашаучу тым.

Акъ тузлукъ - айрандан этиледи, жангы айранны бузмай юсюне туз себедиле, айран чёге баргъаны сайын башында хуппегисин кетерип турадыла.

Кёк тузлукъну уа хуппегиден этедиле. Бишлакъны сыкъгъандан сора хуппегисин кём-кёк болгъунчу къайнатадыла,  туз, сарымсах къошадыла. Аллай тузлукъда бишлакъ бузулмай жыл да турады.

Уссап - суусап.

Уютху - ырдауан.

Хумжу - хуппегиси сыгъылгъан жангы бюртюклю, ууакъ кесекчикледен къуралгъан бишлакъ.

Сютден, айрандан, бишлакъдан этилген, быладан сора да, кёп ашарыкъла бардыла. Бу хапарыбызда муну бла чекленебиз.