Заманны ниет ёкюлюКъМР-ни, КъЧР-ни, Къалмыкъ Республиканы да халкъ поэти Гуртуланы Солтанбекни жашы Салих туугъанлы бу кюнледе 85 жыл болады. Ол республикада, андан тышында да бек белгили адамларыбыздан бири эди. Салих 1938 жылда Акъ-Сууда туугъанды, сабийлигин уруш, артда уа кёчгюнчюлюк сыйыргъан тёлюденди. Атасы Солтанбек – журналист, совет аскерни офицери Сталинград урушлада ёлгенди. Аты малкъар газетни сыйлы къангасында жазылыпды. Анасы Къочхарланы Абат устаз эди. Тёрт сабий бла сюргюн жолуна тюшген анга тынч болмагъанды. Ол анда эки сабийин тас этгенди. Салихни бла къарындашы Салимни сабий жыллары кёчгюнчюлюкде Къыргъызстанда Ленин-Джал элде ётгендиле. Аталарын хазна танымай къалгъан жашла гитчеликден ётмекни багъасын билип ёсгендиле. Салих анда школну бошап, шофёр, тракторчу болуп да ишлегенди. Ата журтха къайтхандан сора, ол «Коммунизмге жол» газетде корректор болуп ишлеп башлагъанды. КъМКъУ-ну филология бёлюмюне киргенди, окъугъан да, ишлеген да этгенди. 1965 жылда аны Совет районда «Колхозная жизнь» атлы газетге редактор этгендиле. 1968 жылда уа Москвада Бийик партия школгъа окъургъа ийгендиле. Аны бошап къайтхандан сора, биягъы малкъар газетни редакциясында баш редакторну орунбасары, жууаплы секретары болуп ишлегенди. 1986 жылда аны Къабарты-Малкъарны китап басма, Полиграфия эм китап сатыу жаны бла къырал комитетине председатель этгендиле. Салих ол заманда этген иги ишледен бири – малкъар тилде китап чыгъарыуну листаж санын ёсдюрюп, башхала бла тенг болурча, юч айдан чыгъыучу «Минги-Тау» журналыбызны хар эки айдан чыгъарча этгенди. 1982 жылда чыгъып башлагъан «Нур», «Нюр» журналланы бир редакция этгенлеринде, аланы да башха-башха редакциялагъа бёлдюргенди. Ол жууаплы къуллукъдан кетгенден сора, бир кесекни правительствода тыш къыралла бла ишлени министерствосунда, Жазыучуланы союзунда, «Минги-Тау» журналда бёлюмню редактору болуп да ишлегенди. Салих малкъар поэзиягъа 1960-чы жыллада келгенди. Аны биринчи назмулары «Шуёхлукъ» альманахда, малкъар газетде басмаланнгандыла. 1961 жылда уа «Эрттен» деп биринчи китабы чыкъгъанды. Ары кирген назмулада, ол заманны башха поэтлерича, Салих партияны, аны ол заманда ишин махтайды. Алай а аланы энчилеген шарт да барды – алада жашаугъа сюймеклик кёзбаусузду, жаш адамны ниети тазады, умуту да – бийик. Дагъыда анда поэт адам, жалан кесини къадарына угъай, кеси бла бир кезиуде жашагъанланы, ата журтну да къадарларына бирча жууаплы болгъанын, аны интернационал, инсан борчларыны юсюнден айтады. Ол назмулада заманны урунуу атламлары кёрюнедиле. Андан арысында поэт эллиден кёп китап чыгъаргъанды. Ол санда: «Суучукъ бла жашчыкъ», «Жашау жыры», «Ныхытла», «Кюн ортасы», «Бийик ауанала», «Жан халаллыкъ», «Къонакъ этигиз», «Тёрт алма терек», «Тулу», «Акъ сууну ийнарлары», «Ичер сууум», «Келген жолум», «Сайламала» (6 том) эм башхала. «Синий ливень», «Грызет мой конь удила», «Мой Кавказ», Песня птицы», «Пора листопада», «Уроки добра», «У Белой Речки на виду», «Шесть писем совести» деген китаплары уа орус тилде чыкъгъандыла. Салихни лирика жигити кесине жашауну табын, онглусун излемеген, жер юсюнде ахшылыкъ ючюн, атала башлап кетген ишни ахырына жетдирир ючюн кюрешген, поэтни кесича, ата журтха ие кёзден къарагъан, халкъны жигит тарыхын жюрегинде тутхан адамды. Поэт, кеси хатын излеуню жолу бла бара, къыйын сабийликни, алгъа таукел къарагъан адамланы суратларын ишлейди. Жашаугъа не бла болса да бир зат бла жараргъа итиниу, нёгер, тенг, улан болургъа хазырлыкъ Салихни кёп чыгъармаларыны ёзегиди. Жашауну керти бетин ачар ючюн келеди поэт дуниягъа, къыйналгъан адам бла бирге эрир ючюн, къууаннган адамны къууанчын бютюнда уллу, бийик этер ючюн. Салих аллайладан эди, не тюрлю болумгъа, халгъа, инсанлыкъгъа да иш ахлусу адамны кёзю бла къарагъанды. Халкъгъа хорлам келтирген жигит аскерчи аны адеп-къылыкъ ёлчемиди. Поэтни «Эрттен ауазы», «От», «Донну жагъасында», «Ананы юсюнден ачыкъ тизгинле», «Элия бла кюн», «Гюржюге сюймеклик» деген назмуларында кеси заманыны жууаплы адамы болууну, ниет тазалыкъны, кесин аямай ишлеуню, алгъа баргъанланы игиликлерин унутмауну дерслери бериледиле. Салихни китапларында къайтарылып айтылгъан оюмла тюбемейдиле. Ол шарт а поэтни дайым алгъа баргъанына, заманны излемин иги ангылагъанына, излеуден талмагъанына шагъатлыкъ этеди. Салих лирика, лиро-эпика, публицистика поэмаланы устасыды: «Ишчи юйюр», «Агъач къалауур», «Тёрт алма терек», «Къадарым, ыразыма санга», «Мудах кёк», «Алим Байсолтанов», «Къабарты-Малкъар», «Ёмюрню кезлери»… Бу чыгъармала ХХ ёмюрде жашагъанланы кёп жарсыулу, хорламлы, бушуулу да къадарларын, урушну, андан сора келген жылланы къыйынлыкъларын, насыпларын да суратлайдыла. Аланы хар биринде да инсан тынгысызлыкъ барды. Заманны ниет ёкюлюдю поэт. Сёз ючюн, «Мудах кёк» аталары урушда ёлген сабийлени аталарын кёрюрге термилиулерин туура этеди. Ол термилиу алай уллуду – кёкню толтурады. Бир зат жапсарады лирика жигитни – бийик кёкден къарайдыла атала. «Агъач къалауурда» Муса Сталинградны къоруулауда контузиялы болуп къайтхан, сангырау, тилсиз адамды. Жашау анга, аны сюйюп, ёмюрюн ётдюрген Айшатха да сынауду. Ала ол бийик сезимни эхчеп жашайдыла Кеси заманыны ниет халын, баш муратларын, бирси заманладан айырмалыгъын суратлау Салихни чыгъармачылыгъына энчи магъана береди. Уллу къыралны адамыды ол, дуния адамы. Ол себепден аны поэзиясы жаланда халкъыны жашауу бла чекленмей, интернационал бетин сакълайды. Салих кёп къыраллада болгъанды. Аланы белгили жазыучулары бла, аланы чыгъармаланы бла танышханы поэтни кёп жангы зат жазаргъа таукеллендиргенди. Ол миллетлени атларын, энчиликлерин тарыхда сакъларгъа уа малкъар назмучу керти кюч салгъанды: А. Пушкинни, М. Лермонтовну, А. Мицкевични, С. Нерисни, Г. Абашидзени, П. Тычинаны, Н. Тихоновну, К. Симоновну да, алагъа къарындаш болгъанча, алай ангылашымлы кёчюргенди. Ол кёчюрюп, Шота Руставелини «Къаплан тери кийген батыр» поэмасы ана тилде эки кере чыкъгъанды басмадан. Ол уллу ишлери ючюн Гурту улу «КъМР-ни маданиятыны сыйлы къуллукъчусу», «Тбилисни сыйлы инсаны», «Украинаны Желюк атлы адабият саугъасыны лауреаты» деген сыйлы атлагъа тийишли болгъанды. Арт жыллада Салихни къара сёз бла жазгъан чыгъармалары эки китап къурагъандыла. Бирине «Ёксюзле жулдузуну сарыны» роман, экинчисине «Бахча къоншула» роман, «Къыйырчы» повесть эм хапарла киредиле. Гуртуланы Салихни чыгъармаларында инсан бийикликни жарыгъы, аны адам даражагъа чыгъаргъан жигитлик, бетлилик, сюймеклик бла халаллыкъ жашайдыла. Жашау мардасы «Жашарымы жашагъанма», – дегенле Суугъа кетген акъсылдым жонгурчхала Чум, сары чагъа келип, бир заманда, Жел жетгени сайын, ауаргъа жете, Кеси олтургъан бутакъны кесгенлей, Жашауну чеги болмайды ёмюрде: Бизге да жашауубузну сагъышын Ийнаныу Бахча битер да, баш къусар, Шош-шош тюше турады къар… Ол да адамгъа ийнана, Агъач, кюз отунда жана, Барысы да ма ала уа, Аны уллу акъылына, – Жашауда мени сакъларыкъ, Ачыкъ сёз Кёрмей тюйюлме тангымы атханын, Мени кюнлерим – къанатлы жыйыны. Мен ол тенгими юсюнден гурушха Тенгим мени – санларымы бирича, Барды адамны кесини къыралы Ачыгъан адамгъа жууукъ жанлады, Кюн тийген кюнлюм бетинлей да болду, Чеклери аны бегитилип къаты, Саркъады суу Узакъдан къарасанг, тюе шынжыргъа Тар жерледе, ачыуланнган айыуча, Ол халинде, сууукъ желчик ургъанлай,
Поделиться:
Читать также:
02.05.2024 - 17:43 →
Къабарты-Малкъарда суу жагъаланы ариуларгъа 30 минг адам къатышханды
02.05.2024 - 14:58 →
Кёкшуу ёсдюргенлеге къошула барады
02.05.2024 - 14:57 →
Нартюх салып кюрешедиле
02.05.2024 - 14:56 →
Терек бахчаланы санына къошулады
02.05.2024 - 13:00 →
Жумушланы электрон халда къалай тамамларгъа боллукъду
|