«Хар сёзню кесини жери барды»

Ишде, юйде да бир-бирле   тюйюшюп, башхала уа тёгереклериндегиле бла жарашып нек жашайдыла? Бу соруугъа жууап излей, КъМКъУ-ну  Педагогика, психология эм физкультура-спорт билимни доценти Башийланы Жансурат бла ушакъ этгенбиз.

-Кесинги ушакъ нёгеринге сюйдюрюр ючюн, не зат этерге керекди?

–Психологланы оюмларына кёре, ушакъ нёгеригизге ышара-ышара турургъа керекди. Специалистле айтханларыча, ариу кёрюнюр  ючюн,  жарым секундну ичинде ышарсанг окъуна, ол эсленеди, арагъызда жылыу боллукъду.Ышара тургъан адам, тёгерегиндеги адамланы жюреклерине терк жетеди, къаштюй адамдан эсе терк шуёх болады ким бла да. Кёп къыраллада алимле быллай сынауну бардыргъан эдиле: сынаугъа къатышхан преподавательле экзаменде хыйлачы студентлени билир ючюн, къаты преподавательлеча ишлерге керек эдиле. Артда экзаменлени видеозаписьлерин тинтгендиле. Анда ачыкъланнганыча, хыйлачы студентле  гурушхагъа тынч  тюшген эдиле. Комиссияны келечилерини   оюмларына кёре, ышаргъан студентле хыйлачылыкъ этмей эдиле, кеслерин  къаштюйле этип тургъанла, къаты тутаргъа кюрешгенле уа  хыйлачылагъа  саналгъандыла.

Сёзсюз, ушакъ нёгерлеринги иги ангылар ючюн, анга кёлюнг бла ышарыргъа керекди. Къалай-алай болса да, бетинде нюрю болгъан, ачыкъ, жарыкъ  сёз нёгерге аны къатындагъыла бегирек ийнанадыла. Ышарыу болумну игирек этеди, ол жюрегигизден келгенча кёрюнеди.

-Бир-бирле башхагъа сёз айтыргъа къоймай, къуруда  сёлешип турургъа сюедиле. Баям, кеслерин бир бек акъыллы суна болурла.Ол тюзмюдю? Аллай сёз къапчыкълагъа адамла ышанамыдыла?

-Угъай. Халкъ ичинде кесигизни жеригизни табаргъа сюе эсегиз, башхагъа тынгыларгъа юйренигиз. Биреуню ауузуна да чапмагъыз. Тынгылай билген – ол культураны бек магъаналы кесегиди.

Адамла кеслерине эс бурууну бек сюедиле, аны унутмагъыз.  Болсада,  алай эте билебиз деп,  кёпле махтаналлыкъ тюйюлдюле. Ушакъ нёгерле бир бирлерини айтханларына  эс  бурмагъан, экиси да бир заманда сёлешген кезиуле да кёп боладыла. Неда ушакъ  нёгерледен бирлери бирси нёгери бла  сёлешгенде, башха ишлени эте тургъан  неда кесини сагъышларына берилип тургъан кезиуле да боладыла. Алай нек болады? Иш а физиологиядады.

 Адам бир минутну ичинде 120-150 сёз айталады, 600 сёзню эшитирге онгу барды.  Ол себепден а тынгылагъан кезиуде ушакъ нёгерни хар къымылдауун къайтарып толусунлай  тураллыкъды.  Бек алгъа сиз аныча халда турургъа, ол этген къымылдауланы этерге кюрешигиз. Сёз ючюн, сизни ушакъ нёгеригиз, авторучкасы бла дайым таууш эте  эсе, сиз да карандашыгъыз бла столну акъырын къагъыгъыз, ол къолларын бирге тута эсе, сиз  бармакъларыгъызны чалдишлегиз.Сизни бетигизни халы сёз нёгеригигизникича болса да, игиди. Адам сюелгенлей, бир мюйюшден башхасына бара, сёлеше эсе, сиз да сюелип турсагъыз игиди.

-Баям, экеулен бир иш бла кюреше эселе, бир – бирлерин терк ангыларыкъдыла.

-Хау, ол алайды. Бир усталыкълары болгъан, бир жерде жашагъан адамла бир бирлерин тынч ангылагъанлары жашырын  тюйюлдю: туугъан шахарларыны, эллерини неда ишлерини  юслеринден хапар айтыу бир бирни ангыларгъа бютюнда бек болушады. Не сейир, уллу элни огъары эм тёбен жерлеринде жашагъанланы  окъуна къылыкълары, адетлери – тёрелери башхады.

Шуёхлуъ неден башланады? Бирча сейирлери болмагъанла аланы излерге кюрешедиле. Эшикде хауаны болуму неда жоллада хал, машиналаны кёплюгю, ашха-суугъа багъаланы кётюрюлюую – темала аз тюйюлдюле. Ушакъ нёгеринг бу затлагъа сен да аныча  чамланнганынгы билсе, ушагъыгъыз бютюнда ангылашыныулу боллукъду.

-Эрши сёз, чамланыу, сёгюу хар затны да ояды. Не татлы тенгле да бир  бирлерине ариу айтмасала, гурушхалыкъны жолун сайласала, айырылып къаладыла.

-Хау, таулула «ариу сёзде ауруу жокъ» деп бошдан айтмагъандыла. Биреуню кемчилигин кёре эсенг да, кёзюнгю жум. Кесинги кемчиликлеринг болгъанын да бил. Кёп организациялада сынаулу башчыла кючлю коллективни мурдоруна ариу сёзню, махтауну саладыла.

Махтау кеслерине уллу багъа бичгенлеге бютюнда керекди. Алай бир – бирде махтау махтанчакъланы эшиклерин да жабып къояды. Ала кеслерин бек фахмулулагъа, ариулагъа санайдыла эм ётюрюк махтаугъа да толусунлай ийнанадыла.

  Сизни ушакъ нёгеригиз кесине уллу багъа бичмей эсе, махтауну жюрекден айтылгъаннга санарыкъ  тюйюлдю. Арсарлы боллукъду. Ол себепден а, анга ариу сёз айтырдан алгъа, ушакъ нёгер кеси кесине къаллай багъа бергенин билирге кюрешигиз. Сёз нёгеригиз кесин къалай кёре  эсе да, махтау да аллай бир болургъа керекди. Хау, адамгъа адам керекди, биз башхала бла сёлешмей, байламлыкъ жюрютмей жашаяллыкъ тюйюлбюз, хар бирибиз жамауат  инсанбыз. Алай, башында айтханымча, хар сёзню кесини жери барды.