Алимлерибизге халкъны къоркъуусузлугъун жалчытыу, регионну экономикасын айнытыу жаны бла магъаналы иш толтурургъа тюшеди

Бийик-тау геофизика институт бек эрттегили илму учрежденияладан бириди. Аны къабыргъаларындан Россейни илмуларыны  академиги Залийханланы Михаил, РФ-ни Илмула  Академиясыны член-корреспонденти Беккиланы Азрет, профессор Абшаланы Магомед, профессорла, илмуланы докторлары чыкъгъандыла.

Институтну аллында борчланы, Россейде, Къабарты-Малкъарда да илмуну айныууну эм кёп башха затланы юслеринден учрежденияны директору Беккиланы Юсюпню жашы Мухтар бла ушакъ бардыргъанбыз.

- Мухтар Юсупович,  бюгюн институтну болуму, аны коллективи къалайдыла?

-  1930 жыллада ол илму экспедицияча къуралгъан эди, ызы бла Илмула Академияны бёлюмю болгъанды,  бюгюнлюкде уа - энчи илму организацияды. Биз  табийгъатны физикасы бла байламлы прикладной тинтиуле бардырабыз.  Алимлерибиз таулада хауаны, ландшафтны тюрлениулерине къарайдыла.  Бизни халкъгъа уа ол бютюнда магъаналы ишди. Ауузлада, тау къулакълада, ауушлада болумну билмесек, производствону, рекреация объектлени орнатыргъа онг боллукъ тюйюлдю. 

 Сёз ючюн, Элбрусда турист объектлени кёбюсю къар юзюлюуле болгъан жерлеге ишленипдиле. Адам уллу кёллюдю, келир заманнга оюмлап къарамайды. Тёгерекдеги къудуретге сакъ болмасакъ, аны ангыламасакъ,   табийгъат кесини жерин табарыкъды. Къар юзюлюуню тыяр къарыуубуз, онгубуз да жокъдула, жаланда хатасын азайталлыкъбыз ансы. Бизни институт бу вопросла бла кюрешеди.

Тау жерледе ырхыла да асламдыла. Аланы къуралыу сылтауларын, андан сакъланыуну амалларын сюзебиз. Эл мюлк айныгъан регионлада буз урууладан къорууланыу да магъаналыды. Алимлерибизни бир къаууму бу табийгъат болумну физикасын тинтиу бла кюрешип, уллу жетишимле болдургъандыла. Экология проблемалагъа да эс бурулады –  метеорология бла байламлы жумушлагъа. Шёндюгю илму-технологияла айныгъан кезиуде компьютерсиз  ишлерге  онг жокъду. Бу жаны бла бёлюмюбюз да кючлюледен бириди.

Коллективни юсюнден айтханда уа,  илмуланы  докторлары,  профессорларыбыз, илмуланы 40-дан аслам кандидатлары бардыла. Аспирантура, эки усталыкъгъа кёре, география эм метеорология жаны бла, илму совет да ишлейдиле.

- Институтну алимлери буз урууладан къорууланыу, Сочиде олимпиада объектлени къоркъуусузлукъларын жалчытыу дегенча проектлени тамамлагъандыла.   Бюгюнлюкде уа аллай уллу проектле энтта бармыдыла?

- Биз тау череклени ауур темирле бла кирленнгенден къоруулау жаны бла тинтиулени дайым да бардырабыз. Шёндю буз уруулагъа къажау  жумушла сюзюледиле. Бу ишде жангы  метеорология локаторну хайырланып башлагъанбыз. Къыралда быллай экинчи оборудование болмагъанын айтырчады. Битеу бу жумушла илму базаны кенгертирге себеплик этерикдиле. Геология, чыранла, къар юзюлюуле жаны бла тюрлениуле да дайым да тинтилгенлей турургъа керекдиле.

 Орус география общество бла къаты байламлыкъда ишлейбиз. Аны  проектлерини чеклеринде алгъаракълада 1,8 миллион сом багъасы грант къытып, жетишимли толтургъанбыз.  Россейни Юг жанында ырхыланы атласын къурап, премия къоллу да болгъанбыз. «Геофизика»  федерал программаны чеклеринде да кёп тюрлю тинтиуле бардыргъанбыз. 

Хау, алимлени къаууму Сочиде Къыш олимпиада объектлени къоркъуусузлукъларын  жалчытыу жаны бла тинтиуле бардыргъанлары ючюн къырал саугъала бла белгиленнген эдиле.  Сочини  табийгъаты сейирди:  бир жанындан - тенгиз, башхасындан а – таула.   Таулада къурулуш бардырыу а бир заманда да тынч болмагъанды. Ол, география, рельеф энчиликледен сора да,   тектоника  процессле бла да байламлыды,  къар юзюлюулени, ырхы тюшюулени да эсде тутаргъа керекди.

  Бийик-тау геофизика институтну 11 илму къуллукъчусуна олимпиалы объектлени къоркъуусузлукъларын жалчытыу жаны бла методиканы жарашдыргъанлары ючюн РФ-ни Президентини Указы бла Сыйлы грамотала берилгендиле, институт да саугъаланнганды.  Олимпиададан сора уа РФ-ни Правительствосу Сочиде  курорт объектлени кенгертиу жаны бла жумушланы тамамлагъанды. Аланы тийрелеринде тинтиуле бардырылып, къоркъуулу табийгъат халла ачыкъланнгандыла.  Бу иш  бийик даражада толтурулгъаны ючюн да институтха Ыразылыкъ письмо берилгенди.

Орус география обществону грантыны чеклеринде былтыр Уллу Кавказны чыранларыны  шёндюгю болумларын тинтиу жаны бла уллу илму иш бардыргъанбыз, ол   монографияда басмаланнганды.  Бу иш Кавказны рекреация онгларын эмда суу ресурсланы тохташдырыу жаны бла магъаналы жумушланы чеклеринде бардырылгъандыла.   Уллу Кавказны чыранларыны болумларын тохташдырыр, аланы тюрленнгенлерин ачыкълар мурат бла аэрокосмический шартла, кёп жылланы ичинде хауа болумгъа къараула  хайырланнгандыла.

Дагъыда былтыр Чечен эм Ингушетия республикалада таулада  къар юзюлюуле болургъа къоркъуулу жерлени прогнозу жаны бла тинтиулени да бошагъанбыз.

 Гирхожан суу ырхыла тюшюуге къоркъуулу жерди. Ол чыранла, таулада кёлле бла байламлыды. Былтыр анда аз тюбеген, аны бла бирге уа артыкъда къоркъуулу табийгъат болумгъа тюбегенбиз – акъыртын ыхры тюшюу. Асламында тауладан ырхы терк келеди, къарыу, кюч алып. Бу жол а ол аз-аздан эки ыйыкъны ичинде тюшгенди. Аны кезиуюнде 5 миллион кубометр тау порода тепгенди. Бу кезиуде Гирхожан черек жабылып,  суу кесине жангы жер тапханды. 

Битеу бу болумла къоркъуулудула.    Ол кезиуде комиссия къуралып, хар кюн да табийгъатда тюрлениуле тинтилгенлей тургъандыла. Анга бизни институтну алимлери да къатышхандыла. Энди уа бу табийгъат болумгъа къарап турургъа керекди, ол жаны бла эсгертиулени, прогнозланы толтуруучу власть органлагъа, жууаплы структуралагъа белгили этгенбиз.

- Институтда аспирантура барды. Бюгюнлюкде жаш алимле тинтиу сынауну тас этгендиле, ала асламында башха авторланы китапларындан, илму тинтиулеринден кёчюрюу бла чекленип къалады деген оюмла бардыла. Анга не айтырыкъ эдигиз? 

 - Тюрлю-тюрлю вузлада кёп жылланы ишлегенме, ол санда тыш къыраллада да. Тенглешдирир онгум барды. Студентле аман болмагъандыла, сёз кёллендириуню юсюнден барады. Алай окъутууну кезиуюнде жаш адамланы илмугъа, билим алыугъа сейирлерин къозгъаргъа, неда аланы ахырда кёрюп болмаз  чекге  жетдирирге да боллукъду.

Профессионал билими болгъан  кесине жашауда жер тапмай къоярыкъ тюйюлдю. Усталыгъынга кёре ишлемей эсенг, андан да къоркъургъа керекмейди. Илму, бийик билим адамны акъылын, сынауун, кёз къарамын, онгларын кенгертедиле, ала жамауатны айнытыуну, иги жанына тюрлендириуню баш амалыдыла.  

Дипломланы, диссертацияланы башхаладан кёчюредиле дегенсе. Хау, быллай кезиуле аз тюйюлдюле. Алай бизни отрасльда уа аллай онг ахырда жокъду: илму тинтиулени кесинг бардырмасанг, аны башхадан урлаяллыкъ тюйюлсе. Аны ючюн бизде кандидат диссертацияла автоматдан атылгъанча къуюлуп бармайдыла. Жаш алимлерибизге къадалып ишлерге тюшеди. Алай аланы тинтиулери  оюмлу, тынгылы, терен боладыла.

Илмуда жангы атла да бардыла. Быйыл Къабарты-Малкъар къырал университетден Аккайланы Ахматны бла Шедугов Исламны алгъанбыз. Экиси да фахмулу жаш специалистледиле. Былтыр а аспирантураны тёрт адам бошагъандыла – Будайланы Алим, Черкесланы Аслан, Кучменланы Индира эм Оксана Курашева. Ала кандидат экзаменлени бергендиле, аспирант ишлерин къоруулагъандыла. Барысы да ахшы белгилеге бошагъанларын айтыргъа сюеме. Энди уа  кандидат диссертацияларын жетишимли къорууларла деп ышанама.

Дагъыда быйыл жангы адамланы да алгъанбыз  - Жазаланы Мариямны, Къубадийланы Лейляны, Марьяна Шериеваны эмда Гергъокъланы Зайнафны. Ала илму бла чырмаусуз кюрешир ючюн а иш берип, аны ючюн хакъ тёлерге амалла   тапханбыз.

Биз кесибиз студентлени окъутмайбыз, алай республиканы, къыралны вузларын жетишимли бошагъан жашланы бла къызланы алабыз. Институтну алимлерине  къыйын, жууаплы, аны бла бирге уа халкъны къоркъуусузлугъун жалчытыу, регионну экономикасын айнытыу жаны бла магъаналы ишни толтурургъа тюшеди.

-  Сиз а илму бла къалай кюрешип башлагъансыз? 

-    Манга не заманда да математика, физика сейир болгъандыла.  Москваны къырал университетине кергенимде да, бу илмуланы сайлагъанма.  Алай анда окъургъа онг болмай, Къабарты-Малкъар къырал университетни «Промышленность эм граждан къурулуш» бёлюмюне кёчеме. Ызы бла Американы Бирлешген Штатларында Колорадону къырал университетин тауусханма.

Кандидат диссертацияма къарагъанларында, аны доктор диссертациягъа кёчюрюрге боллугъун айтхан эдиле. Кертисин айтханда, илмуну жолун сайлагъанланы къадары бирди  – аспирантура, кёп жылланы ичинде тинтиуле бардырыу, аланы къоруулау... 

- Къабарты-Малкъарны илму даражасы уа бийикдемиди? Аны айнытыуда чырмаула бармыдыла?

- Вузлада, илму-тинтиу институтлада   атлары айтылгъан, билимли, фахмулу, бийик даражалы илму школланы бошагъан алимлери бардыла. Аланы сохталары да устазларыны жоллары бла барып, республикада илмуну бийик даражагъа кётюрюрле деп ышандырады. 

Бизни алимле Москвада, Санкт-Петербургда, тыш къыраллы белгили институтлада да ишлейдиле. Мен кесим бек аздан тыш къыраллы аралада ишлеген, алада бийик къуллукъланы алгъан кёп адамны таныйма. Республикада илму ахырда жокъду дерге жарамайды.

Билим неден да магъаналыды. Сыйлы Къуранда окъуна окъургъа чакъырыула кёп кере тюбейдиле, биринчи берилген сёз да «окъу!» болгъанды. Сёзсюз, адам не кёп билсе, анга жашауда тынчыракъ боллукъду. Бизни миллетге уа билим айныуну жангыз жолуду.