Къолуна сауут алып чыкъгъанны жолу - Сыйрат кёпюр

Озгъан ёмюрню 70-80-чы жылларында малкъар проза иги да алгъа атлагъанын, аны темалары, суратлау мадарлары да кенгере баргъанын эслеген къыйын тюйюлдю. Уллу Ата журт уруш бошалып, кёчгюнчюлюк азабы да артда къалып, малкъар халкъ туугъан жерине къайтып, жангыдан тириле башлагъанда, малкъар жазыучула, художникле, композиторла да уллу жетишимле болдургъанлары баямды. Аланы кёллендирир ахшылыкъла кёп эдиле: малкъарлыла кёп жылланы тансыкъ болуп тургъан тау эллени къуршалагъан таула, элни ичи бла жырлап баргъан черекле, кече сайын айны тебиретген шауданла, ишлене тургъан жангы журтла... Сора дагъыда – махтаугъа тийишли таулула. Аланы бир-бирлери тау эллеге революция берген эркинликлени, ол келтирген игиликлени кийирген эдиле, башхалары уа, ол сыйлы затланы къоруулай, жигитликле эте, къазауат жоллада айландыла.

Уллу Ата журт урушха малкъар халкъ къалай къатышханыны юсюнден иги кесек документальный эм суратлау чыгъарма жазылгъанды. Сёз ючюн, Толгъурланы Зейтунну «Айыуташ», «Къызгъыл кырдыкла» деген повестьлери, «Кёк гелеу» романы, Тёппеланы Алимни «Ташыуул» романы, «Кюн батмайды» повести, Гуртуланы Эльдарны «Ёр жол», «Одиссейни къайтырын сакълай» деген повестьлери, Гулаланы Баширни «Жаяу жолчукъ» повести таулуланы жашауларында тарых магъанасы болгъан затланы юслеринден айтадыла.

Хучиналаны Ануар да Уллу Ата журт урушну заманында сабийлиги урланнган, ызы бла киши жерини ачы гыржынын сынагъан тёлюденди. Ол себепден Ануар биринчи энчи китабында басмаланнган повестин, ол уллу къазауатда жигитлик этип, Уллу Хорламны келтирген адамлагъа атагъаны сейир тюйюлдю.

Повестьни башында жазыучу къанлы урушну биринчи ыйыкъларында болгъан ишлени суратлайды. Ол затла, анда сагъынылгъан адамла кертиси бла да болгъандыла жашауда. Айтып къояргъа керек болур – повесть эки бири бири бла чырмашхан сюжет ызла бла жазылгъанды. Биринчиден, ол документли кертиликни сакълайды, экинчиден а, суратлау мадарны да хайырланады. Бир-бир адамланы, жазыучу ал сёзюнде айтханыча, тюз атлары сакъланадыла, бир-бирлеге уа башха ат аталады. Уруш таулу эллеге, повестьде – Хасаниягъа, къалай киргени кёплени эсинде болур. Уруш бир жолгъа кирсе да тау эллеге, хар бир эллини ол къазауат бла тюбешиую башха эди.

Повестьни ал бетлеринде автор, окъуучуну Хасания бла танышдыра, аны табийгъатын аламат ариу суратлайды. Тау элни къуршалагъан агъачлы сыртла, жангы къошунбаш юйле, орам жанлада акътерекле, элни эки жаны бла баргъан Нартуя бла Нальчик суула, кюнбатыш табада уа – къызгъылдым чумла… Ма быллай ариулукъда, ырахатлыкъда жашагъан мамыр тау элге уруш жууукълашып келе эди. Ыхтырыла баргъан къызыл аскерчиле, агъачда бугъунуп, андан уруш этерге хазырлана эдиле.

Повестьни жигитлери кёп тюрлю миллетлени келечилеридиле. Къазауат жолла аланы бирге тюбетген бла къоймай, сынагъан да этедиле. Чыгъарманы баш жигити Магометланы Ахматны жанында уруш этгенле Алексей Медведев, санинструктор къызчыкъ Валентина Николаева, солдат Коротких, капитан Сергей Давыдов, кичи лейтенант Виктор Иванов, капитан Еременко, Хажомар, Тахир, комсомолчула Зухра, Керим, Хаким дагъыда башхала бек жигит адамладыла. Кими – Сибирьден, кими – Москвадан, кими – тау элден. Автор, аланы иш юсюнде суратлайды. Жигитликни бети къайда да энчиди. Немисли самолётла бла бизни батыр сермешген лётчиклерибизни, ала кёллендирген къызыл аскерчилени, атасындан къалгъан эски къауал бла уруш этерге чыкъгъан Хажомарны – хар кимни кеси жигитлиги барды. Сёзсюз, повестьни бек кючлю жерлеринден бири жазыучу таулу киши Хажомарны ётгюрлюгюн суратлагъан бетледиле. Хажомар кесини ротасын излей эди. Тапханы уа – жоюлуп жатхан солдатла. Сора… алайгъа жетип келген душман. Ол къаты уруш къысха заманнга бошалгъан эсе да, анда Хажомар этген жигитлик, ол кёргюзтген кишилик келе, кете баргъан тёлюлеге да юлгю болуп къалады. Халкъыбызны тарых бетлерин аллай адамланы таукелликлери жарытады.

Повестьде Жулдузханны сыфаты ол заманда жашагъан таулу тиширыуланы кёплерини къадарларын къатлайды. Эри акъла бла кюрешде жоюлуп, жетип келген жашы да уруш аулагъында жан берип, Жулдузхан къадарны ачы тузун ёлчемсиз татханладанды. Ол Чырпылы Тёшню башында къабырла къатына ийнегин излей барады. Жарлы тиширыу алайда неге тюберигин билсе уа?! Тёгерекни ёлюкле басып, жерни бомбала чанчакълап, сора… узакъда жоюлгъан жашчыгъы Солтанчыкъны болушлукъ тилеген ауазы.

 «– Жашчыгъым, Солтанчыкъ! – деп, къычырып, Жулдузхан ауаз чыкъгъан таба чапды. Ауаз а башха жанындан эшитилди. Жулдузхан, ёлюклеге абына да, къулделеге тёнгерей, дагъыда ауаз келген жанына мыллык атды. Бир кесекден битеу ёлгенле ынычхап, кётюрюлюрге кюрешгенча кёрюндюле аны кёзюне. Ауазлары бир кибикдиле аны Солтанчыгъыны ауазы бла. Барысы да болушлукъ излейдиле анадан.

– А-а-а-а! – Жулдузхан эки къолу бла башындан тутуп, къычырыкъ этип, энишге, уллу жол таба къачды. Ызындан а жашыны болушлукъ тилеген ауазы…»

Бу суратлау урушну жанаурутмаз, бететмез кюйюдю. Уллу поэт айтханлай, урушда атылгъан окъ келип биринчи анагъа тийгени Жулдузханны юлгюсюнде кёрюнюп турады. Дагъыда бу повестьде ананы бир аламат сыфаты барды. Биз аны бла бетден-бетге тюбемейбиз. Болсада, къарт Мухтарны юй бийчеси къаллай асыл адам болгъанын ангылайбыз: ол эки жашына келген къара къагъытланы баш иесинден букъдуруп турады. Кеси, ол ачы къыйынлыкъны кётюралмай, тёшек болса да, жашларыны аталарын ол жюкню ауурлугъундан сакъларгъа кюрешип, аны аяп, ол затны сагъынмайды, башхалагъа да сагъындырмайды.  

Жансыз затха жан салгъан суратлау мадарланы бириди. Автор, уруш атлагъан жолну суратлай, былай айтады: «Гитчеликден бери жюрюген жолун Ахмат таныялмай къалгъанды: жол да, Ахматча, аны нёгерлерича, аскер кийим кийгенди. Аны жанларында анда-мында атылып тургъан аскер керекле, сыннган, жарты кюйген арбала бла машинала, патрон ящикле, лафетинден айырылгъан топ, ал сол аягъы кетип, башын энишге ийип, юч аягъында сюелип тургъан мазаллы ат, топ окъла бла авиабомбала этген къулделе – ала барысы да жолну халын, аны бетин тюрлендиргендиле. Ол да, Ахматча, аны нёгерлерича, журтун къорууларгъа битеу кючюн, къарыуун берип кюрешеди».

Повестьни жигитлери, уллудан башлап гитчеге дери, Ата журтубузну сюйген адамладыла. Жолда чыбыкъ атла сюрюп айланнган сабийле окъуна, игини, аманны билип-билмейми, Ата журтларына жумуш этедиле. Ала немисли офицерни автоматын кюйген юйню подвалында бугъуп тургъан жаралы къызыл аскерчилеге келтиредиле. Уллу Хорламгъа хар кимни кесини къошумчулугъу барды. Автор аны юсюнден сюйюп да, тынгылы да айтады.

Хучиналаны Ануарны «Шайтан Дорбунну жесирлери» деген повести бир къауум хапар бла бирге энчи китап болуп, басмадан 2001 жылда чыкъгъанды. Бу повесть таулу эллеге революция берген азатлыкъны келтирген жигитлени юслеринденди. Чыгъарманы сюжет ызында уллу сермешле суратланмайдыла. Акъла бла къызылла бир бирге къажау сюелгени жаланда повестьни эки-юч бетинде бериледи. Жаралы таматаларын да биргелерине алгъанлай, къызылла тау артына ётюп барадыла. Ол жолну бир кесекчигине Сыйрат кёпюр деп аталгъанды.

«…Кийикле кючден ётедиле аны бла – тарды, тутхучсузду. Аягъынг учхаласа – тюбюне кетдинг да къалдынг. Сюйсенг изле, сюйсенг къой. Ёмюрде да былайдан кетгенни тапмагъандыла…Кёп уучуну жутханды, дейдиле, былайы….» – бу сёзлени повестьни жигити Жарахмат айтады. Болсада, эсинге башха зат тюшеди: къолуна сауут алып чыкъгъанны жолу Сыйрат кёпюрге ушайды. «Не сен, не мен!» – деген жол Сыйрат кёпюр болмай неди? Бу ат жаланда жолну бир кесекчигине аталып къалмай, саулай да кюрешчиле чыкъгъан жолну символикасы болады. Жашауда хар не да артха къайтады дейдиле. Повестьни жигитлери тарых жоллада атлайдыла. Ала Шайтан дорбунда тюбеген бузлап тургъан аскерчиле Чингизханны адамларыдыла. Келген эдиле ала бери – Къаф таулагъа, жер, мюлк излей, Шайтан дорбуну жутду аланы. Ол тарых дерсиди – игилик бла келмеген игиликге жолукъмаз.

Повестьни жигитлери революцияны ниети ючюн къазауатха кирген Ахмат, Хасан, Оразай, Солтан, Керим, Мухажир эм башхаладыла. Аланы жолларын жарыкъ умутла жарытадыла. Аланы биргелерине Жарахмат барады. Ол не акъла, не къызылла жанлы тюйюлдю. Аны кесини тюзлюгю барды:

– …Кишини затын урламагъанма, кишини ёлтюрмегенме. Сиз айтханча, кишини жекмегенме. Кеси къыйыным бла жашайма. Сиз бир бирни кесип айланнганлыкъгъа, аны бла мени ишим жокъду.

– Барды, жууугъум, барды, – деди Хасан, Жарахматха жютю къарай. – Сен бизни ортабызда жаннган отда, не ышырмагъанлай, не отун салмагъанлай, гыржынны бишерин сюе эсенг – отха да къараргъа керекди. Алаймыды, жашла? – Хасан баш ийип тургъан жашлагъа къарады.

Алай бла, Жарахмат, сюйсе-сюймесе да, барына да онг тапдыра барады. Ол тау жолланы халларын иги биле эди, тауда кесин къалай жюрютюрге керек болгъанын жашланы хар бирини эсине сала келеди. Жарахматны сыфатын къурауда автор адамда кечиннген эки чюйреликни кёргюзтеди: Жарахмат, революция ючюн кюрешчилени тизгинлерине къошулургъа сюймей эсе да, Аллах алай буюруп, ала бла жолгъа чыгъады. Болсада, ахырында, кеси жанын къолуна алып къачар чакъ келгенде, онгу болуп тургъанлай, башын алып кеталмайды. Адамлыкъ борчдан къуру тюйюл эди да, андан. Бу адамны ич дуниясын суратлаугъа башхаладан артыкъ эс бёлюнмесе да, ангылайса – Жарахмат ышаннгысыз адам тюйюлдю, ол, кёп затха тюшюналмаса да, эсли адамды. Ол белги Жарахматны сыфатына сансыз болургъа къоймайды.

Ануарны эки повести да ангылашыныулу тил бла жазылгъандыла. Жарсыугъа, ала жартылай къалгъанча кёрюнюп, сюжет ызны андан ары созарыгъынг, айнытырыгъынг келеди. Чыгъарманы жигитлери жюреклеринде от элтген адамладыла. Иги адамла. Дуния игиликлеге жол излегенле. Жашаудан алыннган керти сыфатла.