«АЯП ЖЮРЮТЮРЮКМЕ…»

Озгъан урушну узунлугъуна сейир этеди Ариужан. Ол энтта да бошалмагъанча кёрюнеди анга. Алай а аны къадарын билгенни сейир этдирлик тюйюлдюле жашауу келген тиширыуну бу тюрлю оюмлары. 

Жаш заманына къайтыргъа артыкъ бек сюймеучюдю ол. Болсада бу арт кезиуде сагъышлары аны эски Холамгъа терк-терк элтедиле. 

Салих бла ол бир тийреде ёсгендиле. Школгъа да бирге жюрюгендиле. Аны ол замандагъы хылилерин айтса, туудукълары бюгюн да кюледиле. Аппасы Ийналукъ ишлеген агъач чанасын ийнекни къуйругъуна тагъып учханы, атасы Хасан ийнеги суугъа баргъан жеринден къуйрукъсуз болуп къайтханын кёрюп, жашын къуууп, эл орамны жингиригине дери баргъанын кёз алларына келтирип, ынналарын ол заманнга къайтарып, хапар айтдыдыргъа бек сюйюучюдюле ала. 

Жашау узун кёрюнеди Ариужаннга, насыб а – къысха. Аны ёмюрюн Аллах ёнчелегенин биледи ол, алай, айтыргъа базынмаса да, ышанмайды, сылтау табалмайды ол алай нек болгъанына. 

Урушну экинчи жылында Салихни фронтдан бир айгъа солургъа ёшюнюне да орден тагъып ийгенлеринде, не къууанч бар эди тийреде. Ариужаннга да келечиле ийип, ашыгъышлы этген эдиле тойларын. «Алгъын келин отоуунда жабыу тюбюнде айла бла туруучу эди. Мени уа ыйыкъ да озмай ачыкъ этген эдиле къайынларыма», – деп, Ариужан кёлкъалдысынмы айтады, сейиринми – ангыламазса. 

Алай а бусагъатдагъы тойланы уа жаратмайды. «Къаланкъа тюбюнде бир къауум заманны адам кёзден солумагъан, аны кёре келген сабийлеге, жаш-къушлагъа къубулмагъан, къайынларына намыс этип, ауузун ачмай, кёзюн энишге ийип турмагъан къыз къалай болур келин?!» – деп да къошуучуду, бир тюрлю бир былхымсызлыкъны кёрсе жангы тойлада.

Ала бек азындан тёрт сабийлери болса сюйгендиле. Эки жаш бла эки къыз. Къарындашха – къарындаш, эгечге да эгеч керекди деп. Алай да боллукъ болур эди, Салих урушдан къайтса. Юч къагъыт алгъанды андан Ариужан. Аланы Азиягъа да элтгенди, андан да къайтаргъанды. Ма, жашындан туугъан Жанболат бир жылтырауукъ тышла салып келтиргенди да, энди асыры окъулуп тургъандан, сегел-сегел болгъан къагъытла чачылмазларына къууанады. «Да, алай болмай а къалай? Мен кёргенни ала да кёргендиле, – дейди ол акъылында. – Анча жарсыууму сууутханла, темирденмидиле?»

Музейге уа берирге унамагъанды. Сора суратларын алып кетгенди анда ишлеген Фатимат. 

– Да, ання, былада сени юсюнгден жукъ жазылмайды да?! – деп, сейир этеди туудугъу Аминат.

– Да, атасындан-анасындан, тийреден уялмай, мени юсюмден къалай жазар эди эл окъурукъ къагъытха? Бюгюн сиз айланасыз, уялмагъанла, баш иелеригизни атларын айтып къычырып. Бизни заманыбызда уа ол уллу бедишге саналгъанды, – дейди Ариужан.

Ол биледи: алай болмаса, Салих аны атындан да толтурур эди къагъытларын. Ол алай жоюлмаса, жангыз жашы Хажимуратны чууунундан тутупму айланырыкъ эди жашау узуну Ариужан? Эллеринде жангы журт къуралмаса да, тёбенирек тюшюп, шахаргъа жууукъ орналсала да, насыпха, Салихни от жагъасыды бу деп айтдырадыла жашы, туудукълары. 

Аталары бла аналары жетишмеген муратны Хажимурат толтургъанды – минчакъчыкъла кибик къызчыкълары Аминат бла Халимат, добар жашчыкълары Ахмат бла Хызыр.

«Аллахха шукур, – дейди Ариужан. – Ол, кёп кере ёлюмден къутултуп, ата-бабаларыбыз жашагъан жерибизге жыйгъанды бизни». 

Къайын атасына бла анасына садакъа этиуюн а къоймагъанды. «Хазнамыды, ырысхы тёгюлюп тургъанда, не да эт. Ол жарлыларым кетген кюнлени унуталмайма ансы», – деучюдю ол заманда. Таматаланы къабырлары киши жеринде къалгъанына жарсыйды. Чачылгъан эди къайын юйю, къайын атасы, кёчгюнчюлюкге бара, жолда ауушуп, аналары да киши жеринде таулу къабырлада биринчи оба болуп. 

Хажимурат а сакълайды… къарындашын. Анасына аны юсюнден къалай айтыргъа билмей, ачыйды жюреги. Айтып да не айтсын, кеси да билмесе. 

Ол кюн да жетди. Самолётдан тюшюп келгенлери араларында кесине ушагъан къарамыйыкъ кишини ол алгъадан окъуна эследи. Ол да сормай таныгъан болур эди ансы, тюзюнлей анга атлады. Ала бир бирлерин эрттеден бери кёрмей тургъан жууукъ адамлача къучакъладыла. Хажимуратны биргесине келген нёгери Шаухал болмаса, киши да билмей эди ала биринчи кере тюбешгенлерин. 

– Муратма мен, – деди къонакъ. Сора, къарындашыны кёзюне къарап: – Бир бек сюе болур эди атабыз сени ансы, манга атынгы жартысын берип къойгъанды, – деп да къошду.

Ючюсю да бирден кюлдюле. Ол да билмей кёре эдим Салихни ол кезиуледе тамата жашындан хапары болмагъанын.

Хажимурат ичинден атасына ол алгъыннгы улан сюймекликни бир сезим ояргъа жетишдире тургъанын ангылагъанды, алай анга жол бермезге кюреше, аны арлакъ къачырыргъа ашыгъып:

– Къалай келдинг? – деп сорду.

– Аламат. Эки сагъат чакълы Москвагъа дери, андан бери да аллай бир. Ол кёп тюйюлдю, – деди Мурат. Сора, мудах болуп: – Атам а ол узакълыкъны ёталмагъанды, – деп да къошду. – Сен анга кёлкъалды этме. 

Хажимурат тынгылап къойду. Къалай санасын бу ала тюбешген къысха чакъда ёмюрю аталары болгъанлагъа сукълана, аны билеклигин, жылы сёзюн, ата жылыуун излеп кетгенин? Къалай айталсын келин жаулугъун алышындырмай къалгъан анасы сынагъан азапланы барын? Къалай ангылатсын, анасы: «Атанг сау келсин», – десе, бюгюн да, ол алай боллукъ сунуп, анга ышанып жашагъанын?

– Къонакъ аламыса, анам? – деп, Хажимурат босагъадан сёлешгенде, анасы тюш намазын бошай тура эди. 

Намазлыгъындан къобуп, аны, минчакъларын да къабыргъагъа тагъып, алай чыкъды орта отоугъа Ариужан. Сора кёзюне Салих кирип келгенча кёрюндю да, сейир этип, атлады къонакъны аллына. Ол ариу тюш бошалып къалыр деп къоркъгъанча, кесине къысды Муратны. Ол чакъда къайын анасыны ауазын эшитди:

– Келин, къор болайым жанынга, жангызыма кёлкъалды этме.

– Нек этеме да, анабыз? Ма, келип турады.

– Ол мени блады. Санга уа жашын жибергенди, кечгинлик тилей. Келин…

Ариужан: «Анча жылдан бери былай жашлай къалай турур эди Салих?» – деп келди да кёлюне, ачы кюлдю кесине, алай къонакъда аны жылыуун ангылагъанын а сезген эди.

– Анам, бу Муратды. Мени къарындашым. Атабыздан хапар айтыргъа, бизни таныргъа келгенди.

Бир кесек эс жыйгъандан сора:

– Атам бу къагъытны сизге жазгъанды, – деп, узатды конвертни Мурат.

Аны алып, Ариужан отоууна кирип кетди. Кёзлерине операция этдиргенли иги кёреди. Къарагъанлай окъуна таныгъанды баш иесини жазыу ызын. 

«Ариужан! Бу къагъыт санга жетсе, мен дуниямы алышханымы бил. Муну ахырына дери окъурунгу тилейме. Дуниямда сенден уллу сюймеклигим болмагъанын къайтып айтыргъа сюеме энтта да санга. Ийнан ол алай болгъанына. 

Сизни кёрюп, уллу насып да чегип, фронтха къайтханымдан сора, бир къыйын согъушда ауур жаралы болуп, госпитальгъа тюшген эдим. Анда жыл жарымындан артыкъ жатып, эки бутуму къоюп чыкъгъанма. Сизге ийген къагъытларыма жууап нек келмегенин – сизни кёчюргенлерин, атам-анам ауушханланы санларында болгъанларын да анда билгенме. Аман жаным ючюн, сени – кюнлюмню, чегетни да жашлары жашырын сюйюучю ариуканы, жашауун бузмайма, аны жангы насып сакълайды деп, билдирмегенме кесими. Жашым болгъанын да билмегенме. Билсем, аны бир къарап кёрюр ючюн, сюркелип да барыр эдим дуния этегине окъуна. Аны ючюн да бек ыразыма санга.

Украинада Кагарлык деп гитче шахарчыкъда жашап тургъанма. Зинагъа да, ол татарлы тиширыу эди, ауушханды, анда тюбегенме. Чурукъчу болуп ишлегенме фабрикада, солуугъа кетгинчи. 

Кёп болмай туудугъум Азамат тапханды Интернетде Аминатчыкъны. Аллах алай буюргъанына, сенден, жашым Хажимуратдан да хапар алгъаныма мен къалай къууаннганымы билсенг эди! Ол билдиргенди сизни юсюгюзден толу сюйюмчю хапарны да. Кеч мени… кечалсанг. Аллахдан жангыз тилегим олду. Жашлыкъ, кёлсюзлюк этгеними ангылайма, алай жашауну артха къайтарыр онг жокъду. Ариужаным, билсенг эди къалай сюйгеними сени бла жашымы бир къарап кёрюрге, Тотур тийрелеринде сериуюннге бетими буруп сюелирге, къара шаудандан къол аязыма чокъуракъ суудан алып уртларгъа… Ариужан, сен мени тансыкълыгъымы ангыларыкъса. Алай… тёшекме. Жолгъа чыгъалмазымы, манга кёп къалмагъанын да сезип турама.

Санга деп тикген чурукъларым сени табарла деп ийнанмагъанма бир заманда да. Энди уа ийнанама. Мурат аланы элтип барса санга, анга ол мен ёсген тийрени бир кёргюзтсюн Хажимурат – мени тамата жашым, ёхтемлигим. 

Сени жанындан да бек сюйген Салих».

Къагъытны окъуп бошагъандан сора да кесине къысып, отоуундан чыкъмай иги кесекни турду Ариужан. Сора баш иесини къабыргъада тагъылып тургъан суратына жууукъ барып, аны ол чакъда къайдан эсе да, баям, ол тургъан бийикледен келип, мудах кёзлерине къонуп тургъан соруугъа жууап излей: 

– Менден бек ким кюйгенди бу дунияда деп тура эдим да… Сюргюн къыйынлыгъын чекген эсек да, юйюбюздебиз. Сен а узакъда къалдынг. Менден да сен насыпсыз болдунг. Ай хомух а! Манга сени санынгдан да бек жюрегинг, тылпыуунг керек болгъанын къалай ангыламагъанса?! – деп тырман этди. Сора, уялып, жангыдан жумушап: – Къалай кёлкъалды этер эдим мен санга, анабызны жашы? Мурат а тюз да къаплап къойгъанча ушайды кесинге. Мен аны къалай сюймем? Сени жапсарып тургъан анасына да ыразыма… – деди.

Жарып чыкъды ол отоуундан, баш иеси бла сёлешгенден сора. 

Мурат анда тургъан ыйыкъны, ала къайры барсала, биргелерине тагъылып айланды Ариужан. Алай болмай амалы да жокъ эди. Ол болмаса, ким кёргюзталлыкъ эди анга эски Холамны, атасыны арбазын, мал кютген, чаллыкъ жерин да? 

Чурукъла уа, ёнчелеп этилгенча, алай жарадыла анга. Къызламы, аналарымы, омакъ коробкагъа салып, шифоньерде тутадыла. Ариужан а, аланы чыгъарады да бирде, къарай кетип: 

– Аяп жюрютюрюкме. Жангыдан тигериги жокъду, къайтып. Тойгъа болмаса, кийген да этерик тюйюлме, – деп, зыбыр къоллары бла сылап салады артха.