ЭЛ ИГИСИН, АМАНЫН ДА ЖАРАШДЫРАДЫ

Нашрумхан биледи, кёргени бир заманда да къоймайды адамгъа кесин унутдуруп, ауана кибик, айланады биргесине жашау узуну. Бу кюз артыны мудах кюнлеринде Шохайны юсюнден сагъышла аны тынчлыкъсыз этгенлей турадыла. Кёзюн къысханлай, къатында аны жылыуун сезеди. Ма бюгюн да, танг ата къалкъыгъанында, жанында олтуруп, инбашларындан къучакълап турду, зат а айтмады. Нашрумхан а, тобукъларым ачылып къаладыла деп, жыйрыгъын энишге тартханы эсиндеди. Сора, кёз къыйыры бла къарап, аны ариу бармакълары инбашын акъырын сылагъанларын кёргенин унутмайды. Жапсаргъан этгенча.

Ол сагъышладан кетерге сюйюп, арбазгъа чыкъды Нашрумхан. Алай андамы табарыкъды тюзлюк? Жашлыгъында тапмагъан насыбын къартлыгъында анга ким берликди? Алай а Аллахха дау эталмайды – жарсыу андан угъай, адамладан келгенин ангылайды.

Шохайны бла аны тоюна жыйылгъан халкъны этген алгъышларындан  игилери толсала сюе эди ол. Алай аны сюймегенле да болгъан болурла.

– Акъыл жангыз жашына Шаухал къызын алмаса, башхасын тапмаймы эди?– дегенле табылдыла.

«Акъыл деп да нек атагъан болур эдиле манга? Жетишмегени олду депми этген болурла?» – деп, ол да этгенди кеси кесине тырман, тышындан а тасхасын кишиге билдирмегенди.

Алай нек айтханларын ангылайды Нашрумхан – атасы Шаухал, фашистле келгенде, элде бургомистр болгъанды деп, он жыл олтуруп чыкъгъанды. Ол андан къайтхандан сора туугъанды Нашрумхан. Акъылны жангыз къарындашын да ол жойдургъанды дейдиле. Кюрешгенди жашын тыяргъа, алай уллу сууну аллын тыйгъанча къыйын эди Шохайны сёзюне тынгылатхан, айтханына бойсундургъан да. Дагъыда жангыз баласын сюйгенинден къалай айырсын, гюняхдан къоркъмай? Бу да Аллахны бир сынауу эсе уа? Тыйса да, артда боллугъу белгисиз эди. Кеси кюйгени да жетерикди. Жюрегин мараб а ургъан эди жашы Акъылны.

Акъыл айтылгъан къыз эди. Ким да аллыкъ эди аны бу ауузда:  атасы – халкъ оноугъа излеген Даулетгерий. Къарындашы – Обком къуллукъчу… Шаухал къанжух жойдургъунчу. Кёчгюнчюлюкде тюбеген эди жашыны атасы Къарачайгъа уа. Кеси да – къарачайлы, аты да алай. Ол да не менме деген жашладан эди. Баргъанына уа сокъуранмайды – ол болмаса, жашы туумай къаллыкъ сунуп. Ол эди аны  жарыкъ жаннган жулдузу. Аны ючюн ыразыды баш иесине. Ол, ата журтха биргесине къайтмай, анда къалгъанына уа асыры жюреги къыйналгъандан, жашын да иерик тюйюл эди бир заманда да анга, кеси ёсюп, окъууун бошап, атасын излеп тапмаса. Акъыл бюгюн да сейир этеди, жашы аны унутмай, кёлкъалды этмей, сурап айланнганына. Не этсин, къан дегенинг къанды.

Келинине, Шаухал къызы Нашрумханнга уа аман болмагъанды, ол иги анасыны, Шохайны да бетлерин этип. Анасы Нафисат бла бир тийреде ёсгенлерин, бир табакъдан ашап тургъанларын  унутмагъанды. Алай а биринчи кюнледе къарындашына этген, асыры тохтамай тургъандан, сыйдам болуп къалгъан жиляуу ауана кибик айланып турду биргесине. Артда жюреги бир кесек сабыр болгъан эди, келинни аны ыразы этерге кюрешгенин кёрюп ансы.

Он жыл жашагъанды келин аланы арбазларында, сабийи болмагъанды. Сабий ауазгъа термилген юйню шуу этип тургъанын ангылап, къайтханды ата юйюне Нашрумхан. Шохай да билген эди аны ол иши тюз болгъанын, алай жюрекге аны къалай ангылатхын?

Жыл чакълы озгъанда уа, Нашрумханны ата къарындашы шахар тийредеги элде аны бла къоншуда жашагъан тул кишиге берди. Аны къызын бла жашын ёсдюрсе, ала да жарарла керек кюнюнде деп.

Кюйдю, къаралды Шохай. Олду деп танымазча тюрленди. Тырманчы, женгил да болду. Сора, баям, насыпсызлыгъы туура болгъанындан уялып, атасына кетди. Ол Къазахстанда ишге киргенин билгенде уа, бек мудах болду Акъыл. Жыл озуп, жангы жашау нёгери бла келди анасына бир кесекге Шохай.

Бек ариу эди келин, кеси да иги тукъумдан. «Алай болмаса, атасы унагъан да этмез эди, бек айырыучу эди тукъум, – деп келди Акъылны кёлюне. – Туудукъларым келиннге бла жашчыкъгъа ушасала, ким да сукъланыр манга», – деп къууанды ол. Тойларын да жангыртып этди. Къарачайдан келинчикни ахлулары да келдиле…

Жашыны жарыкълыгъын кёрюп, къууанды. «Хо да, айымыды, ким кимни жанын сакълайды? Къайда да турсун, сау айлансын ансы…»

Жыл сайын жаз айла  киргенлей, келиучю болдула ала аналарына. Ол да сакълап турур эди, жолгъа къарап. Къаты эди Акъылны къолу. Аны ким да эслегенди – тау тюбюнде къыйырсыз бахчалары, халжарында беш-алты тууар малы, ууакъ аякълыланы санамай. Жюреги уа, киши билмесе да, ташча къатхан эди аны. Неда да, кеси къоркъууларын хорларгъа кюрешип, ненча жангызлыкъ кече ашыргъанды ол тынгысыз шошлукъда? Ол узун кечелени бошалмагъан дауурлары арытхандыла Акъылны. Кимди терс? Кимди тюз? Къайда ажашханды аны тиширыу насыбы? Ызы бла ана насыбы да?  
Ол жигит, таукел болургъа кюрешсе да, кетмей эди кимге эсе да кёлкъалдысы. Бютюнда жашы келмей тохтагъанлы. Келини уа келеди, юч ариу сабийчикни да алып Къазахстандан бери жыл сайын. Шохайгъа бир хата болгъанын ангылапмы, алай сунупму, тынчайтмайды жюреги. Бир кюн къоншу къызчыкъдан тиледи:

– Кёзлерим алгъынча кёрмейдиле,  жашчыкъгъа бир къагъыт жазсанг а, – деп.

Люля уа угъаймы дерик эди, къагъыт, къалам алды да олтурду.
«Шохай, жашым, кёз чырагъым! Къалай жашайса, кесингден башха санга киши керек болмай? Аман анангы унутупму къойгъанса? Ай, хомух а, мен сени алаймы юйретген эдим?

Мусачыгъ а тюз да кесинге ушайды. Ариучукъду ышарыу бетинден кетмеген жашчыгъым. Аслийжан бла Ариужан да уллу къызчыкъла болгъандыла. Ала айтхандыла, папаны эрттеден бери кёрмегенбиз деп. Энди анда уа нек ажашдынг ариу юйюрюнгден? Келин да айтмайды не алай, не былай деп. «Бошамайды жашынг. Ишинден иймегендиле», – деп къойгъандан сора. Сени таматаларынгы уа аналары жокъмуду? Беш жылны аны кёрмей турамыдыла ала? Къырал таматагъа тарыгъырыкъма. Ауушсам: «Мени тансыкълыкъдан ёлген жазыкъ анам!» – деп жиля. Жилярыгъынгы уа билеме…»

Алай айтып жилягъанда Акъыл, Люля да жиляды. Ол къагъытны жашына иймиди, иймемиди, аны киши да билмейди. Дуниядан кетгенинде да эл асырады.

Дагъыда эки жыл озуп келген эди элге юйюрю бла Шохай. Ол жети жылны тюрмеде олтургъанын да анда билгендиле халкъ. Нашрумханнга аны нёгер къызын, кесини экиге айланнган эгечин ийип, чакъыртып, аны бла да кёп сёлешип кетген эди ол жол келгенинде Шохай артха.  Ары жыйышханлай а, биринчи кече окъуна жюреги тохтап чыкъгъанды тангнга.

«Баям, кетерини аллында кёрюшюрге сюйгенди», – деп келеди Нашрумханны эсине. Не деселе да, аны таза жюрегин, ариу ниетин ол билгенча билмейдиле башхала. Андан ийнанады ол Шохай айтхан хапаргъа.

Къазакълыгъа барып, анда къалгъан таулу тиширыуладан бири келип, жашына келин излеп, бизни элден къызны алып кетген эди. Иш къолундан ёлген къыз эди Аминат, алай акъылы бла артыкъ узакъ бармагъан. Анда аны къыйналып жашагъанын киши билмегенди. Ол а кече ортасында, аны бичакъ бла къуууп айланнган баш иесинден къачып, Шохайлагъа келгенди. Шохай олсагъат милицияны, докторланы да чакъырып, къаралмагъан жери болмагъан къызны тюйюлгенине, жаягъы, юч иегиси да бирден сыннганларына къагъыт жарашдырып, аны баш иесин тутдургъанды. Аминатны уа больницагъа салгъандыла. Жашны ахлулары жанып келгендиле Шохайгъа, алай ол, жарлы тиширыугъа асыры жарсыгъандан, аланы жанларына аумагъанды. Аминатха да келгендиле, къагъытын артха алсын деп. Алай аны эшигин милиция сакълай эди да, ол къылыкъсызланы анга жибермегендиле. Къыз сау болгъанда уа, билет алып, Шохай аны самолёт бла юйюне ашыргъанды. Ары милиция олтуртханды Аминатны, къоркъуусуз болсун деп.

Кёп бармай, бир ингирде, арбазына кирип, тутулгъанны къарындашлары бичакъ ойнатханда, ол да сермеп салтаны алгъанды. Аны сызып, жашланы бирин жыкъгъанды. Милиция алай жетмесе, андан да аман боллугъу белгили эди. Къазакълы жаш а ауушханды. Шохайны он жылгъа олтуртхандыла. Кесин тап жюрютгени ючюн жети жылдан ийгендиле. Алай кеч эди…

Келини ол затланы букъдуруп тургъанды Акъылдан. Алай а Акъыл, кишилик этип тутулгъан жашына жарсыса да, ёхтемленип жашарыкъ эди. Баям, Шохайны ол оноуу тюз тюйюл эди. Алай анга энди не дау?  Ала биргедиле – анасы бла Шохай.

Аминат да кёпге бармагъанды. Ауруулу къызларын юйлеринден кючден ашыргъан анасы бла атасы аны артха къоймагъандыла. Ол заманда, жаны ауруп, элде жангыз кеси жашагъан Майрусхан чакъырып, биргесине тутханды эки-юч жылны. Кетер кюнюню аллында Аминат аны юйюн акълап, бояп: «Кюлдюрюп къойдум да юйюбюзню!» – деп къууаннганы кетмейди Майрусханны эсинден. Ашын-ташын а эл этгенди жыйылып.  Къалай сейирди: эл дегенинг игисин, аманын да кеси жарашдыра биледи.
Нашрумхан а жашайды, кишиге эшитдирмей, чырайы, халаллыгъы бла да кёплени озгъан Шохайгъа жаннет тилей.