Ол туугъан жерге жыр такъгъанды, сюймекликни насыпха санагъанды, насыпны уа – сюймекликге

Россейде Сергей Есенинни  (1895 – 1925 ж.ж.) чыгъармачылыгъын билмеген, аны назмуларын окъумагъан хазна адам табыллыкъ болмаз. Ата журтха сюймеклигин, аныча, ачыкъ бир поэт да баямлаялмагъанды деригим окъуна келеди.  Жулдуз учханча, къысха жашауун, жанын-къанын да аямагъанлай, сёзге жангы кюч-къарыу тапдыргъан, тюзлюкге, ариулукъгъа къуллукъ этген ажым къадарлы инсанны тынгысыз жюреги тёгерекдеги айбатлыкъгъа, тамашалыкъгъа бойсунууда ургъанды.

Аны «Радуница», «Сельский часослав», «Трерядница», «Берёзовый ситец», «Страна советская» дегенча жыйымдыкъларына кирген назмулары неда «Анна Снегина», «Пугачёв» атлы поэмалары жаланда Россейни адабиятыны алтын хазнасына кирип къалмай, дуния литературада тийишли жерлерин тапхандыла.  Бу кюнледе ол туугъанлы 125 жыл толгъанды.

Къанат къакъдыргъан ёз журтум

Аны назмуларында  кёргюзтюлюннген россейли элле, журтла, адамла  башхалагъа ушамайдыла. Салам башлы юйчюкледе, узакъ тыгъырыкъланы жауун жуугъан жолларында неда жангы жашаугъа жууукълаша тебиреген элледе  ол энчи, хар бирибизни жюрегин бийлеген тамашалыкъны табалгъанды.

Бийик итиниулери бла бирге Есенин ата – бабаларын, рязань тамырларын бир заманда да унутмагъанды, аланы букъдурмагъанды, къабугъундан жийиргенмегенди.  «Последний поэт деревни» деп белгилейди ол кесини юсюнден хапарлагъан тизгинлеринде.  Журтума табына, аны аллында тобукъланып жашаргъа хазырма, деп жазгъанды чыгъармаларыны биринде.

 «Радуница» деген биринчи жыйымдыгъында кёргюзтюлюннген Рязаньны къыйырсыз сабанлары бла фольклор жырладан толгъан орамларымы огъесе «Страна советская» дегенде баямланнган темир жоллу жарыкъ узакъламы жууугъуракъ болур эдиле бу тизгинлени такъгъан кезиуюнде аны жаш жюрегине, ким биледи. Алай поэтни ёз жерине сюймеклигинден жаратылгъан бийик лирикасында  аны кёл  учунуулары, жюрек жаралары да туура ачыкъланнганлары бла уа киши даулашмаз.

Туугъан журтуну  хауасына, аны кёгюне, кюнюне, сабанларында будайларына, адамына, жырына, чабышхан атларына, чыммакъ къарда учхан чаналарына, кём – кёк агъачланы башында къанат къакъгъан чыпчыкъларына тамашагъа къалыу  поэтге уллу зауукълукъ эди.  Къалай къоярыкъ эди ёз журтуну жырчысы, суратчысы ол жашау аламатлыкъланы поэтика сёзге айландырмагъанлай. «Наше поле», «Пой, ты, Русь моя родная…», «Клён ты мой опавший», «Белая берёза» эм башхаланы поэт сюймеклик учунуулары, термилиулери бла кёлленип жазгъаны хар тизгинде, харфда да туурады.

Жюрегим жаланды, ётюрюксюздю

Артыкъ уллу фахмулулукълары болмагъан назмучула, кеслерин не жаны бла да ахшы кёргюзтюрге итине, бийик сёзледен къачмайдыла. Алай жюрекден чыкъмагъан тизгинле башханы кёлюне уа жеталырламы. Баям, угъай. Сергей Есенинни чыгъармачылыгъында жюрегим жаланды, ётюрюксюздю дегенча сёзлеге дайым да  тюбейбиз.  Аланы кертиликлерине шагъатлыкъ этген а  аны ёлюмсюз поэзиясыны дуниясыды.

Поэзияны, аны къой, битеу да литератураны баш борчу  - ачыкълыкъды. Есенин окъуучусуну жюрегине аллай  кёзбаусузлугъу  бла терен сингнгеди.  Манга шарлатан, къаугъачы атны нек бергенлерин ангылаялмайма, деп жарсыйды жаш поэт назмуларыны биринде, жюрегим жаланды, хар айтылыннган сёз анга, садакъ окъча, жютю тиеди, дейди бирсинде. Бу тизгинле баямлайдыла аны жарсыуун, инжилиуюн, тынгысызлыгъын, алай бек башы уа –  тазалыгъын, кертилигин.

Поэт чыгъармаларында кесин ариу кёргюзтюрге итинмегенлей, жашау халатларын, ажашыуларын букъдурмайды, аланы юсюнден ачыкъ айтады. Сёз ючюн, «Так мало пройдено дорог» деген назмусунда бир-бир  этген ишлерине  чогъожланыуун, сокъураныуун кёребиз. Угъай, поэт кечгинлик тилемейди, ол керек да болмаз, алай  андагъы тизгинлени окъугъан аны инсан къылыгъыны ариулугъуна, адамлыкъ шартларыны бийиклигине, адеплилигине, ачыкъ жюреклилигине  алданмай къалмайды. 

1915 жылда Сергей Есенин,  Петроградха келип, Александр Блок бла тюбешгенди. Тамата къалам къарындашы  анга  «фахмулу  крестьянлы  поэт – самородок» дегенди, назмуларын а «жангыла, ариула, тазала» деп ангылатханды. Ол сёзледен башланнганды Есенинни белгилилигине ныхытлы жолу.

Кавказ жолла

Жашаууну ахыр жылларында Сергей тохтамай жолоучулукълагъа чыкъгъанлай тургъанды. Ол юч кере Кавказгъа келгенди, бир талай кере Ленинградны жокълагъанды, жети кере Рязаньнга туугъан эли Константиновогъа баргъанды. Ким биледи поэт,  энчи ич сезими бла ангылап,  жашауунда эмда магъаналы жерлеге ахыр саламынмы бере болур эди.

1924-1925 жыллада Азербайджанда болгъанды. Мында ол «Бакинский рабочий» газетни редактору Пётр Чагин бла тюбешгенди. Аланы араларында жюрюген жылыулукъ бла шуёхлукъ «Персидские мотивы» деген аламат циклны туудургъанды. Кавказда поэт аслам назму такъгъанды. Аны шаркъ мотивлери орус лирика бла  аламат тап келишиулюкде берилгенлерин да энчи чертирчады.

Тициан Табидзе, Георгий Леонидзе, Симон Чиковани бла тюбешиуле  орус лирикни кёз къарамларына, чыгъармачылыкъ итиниулерине уллу себеп болгъандыла. Аны «Персидские мотивы» циклындан тизгинлери поэт жюрегин, кёлюн, аны бла бирге саулугъун да Кавказда тап халге келтирирге излегенин белгилейдиле. Есенин бу тийреледе ырахатлыкъ табаргъа итиннген биринчи  инсанладан тюйюл эди.  Пушкинни, Лермонтовну, Толстойну, башха атлары айтылгъан акъылманланы жоллары келтирген болур эдиле жаш поэтни бу зынгырдауукъ хауалы тийрелеге.

Башда сагъынылгъан  назму къауумну хазырлай, поэт  ара шахарланы кёзбау дуниясындан, керексиз кесаматындан, кечеги ныгъышларындан, тохтаусуз ичгичиликден тазаланыргъа излегенди. Мени жюрек жараларым тартылгъандыла, аракъы керекмейди, ансыз да бу айбат табийгъатдан эсирипме, деп жазгъанды ол.   «Шаганэ ты моя, Шаганэ!», «Никогда я не был на Босфоре», «Свет вечерний шафранного края», «Голубая родина Фирдоуси», «Голубая да весёлая страна…» дегенча назмуларында поэтни мудахлыкъдан айырылып, жарыкъ сезимлени дуниясына ычхыннганын  туура кёребиз.                               

Шаганэ, сен мени Шаганэм!

Шималдан болгъаным ючюннге,

Хапарын айтайым ёзенни,

Ай тийген будайны, жерими.

Шаганэ, сен мени Шаганэм!

(Бабаланы И. кёчюргенди).

Неда:

Эски жарам сылыт болду мени-

Кеф сантым тарамайды жюрекни.

Тегеранда ёсген кёк гюллени

Мен алагъа дарман – дары этдим.

(Мокъаланы М. кёчюргенди).

Сёзсюз, быллай терен магъаналы циклны жарашдыргъан автор Востокну тарыхын, маданиятын иги билмегенлей амалы жокъ эди. Алай эсе уа, Есенинни окъууу терен болмагъанды, культурасы бла да артыкъ махтанырча тюйюл эди дегенле, даулашсыз, терсдиле.

Къайсынны сёзю

«Сергей Есенин, дунияны эмда иги лириклеринден бирича, жулдуз учханча, къысха жашауунда кёргенин, сезгенин поэзияны шедеврлерине айландыргъанды.  Ол жерге жыр такъгъанды, сюймекликни насыпха санагъанды, насыпны уа – сюймекликге. Тиширыугъа хурмет эте, аны, тюзда ёз сабанларынча, жашаунуча, жарыкълыкъныча, тёппелеге кётюргенди, Ата журтхача, аналагъа да махтау-сый бергенди, - деп жазгъанды акъылман Къайсын къалам къарындашыны чыгъармачылыгъыны юсюнден. 

-Ол сюерге жаратылгъанды, огъурлулукъгъа, къууанчха, насыпха, поэзиягъа. Жюреги  жалан болгъанлыкъгъа, Есенин кеси уа  батыр инсан эди, чынтты художник. Закий, баям, башха тюрлю болалмайды…

Аны китабын къолума алып ачханым сайын  бир сейир сезимле бийлейдиле.  Аллай сезимле бла, баям, адам кёпден бери келмей тургъан журтуна, юйюне киреди, аллай сезим бла сюйгенини атын шыбырдайды, аллай сезим бла жангыз сабийин чакъырады.

Мен Есенинни назмуларын,  туугъан жерими гюллеринча, Чегемими жарытхан ай жарыгъынча, анам бешик эхчеген ата юйюмюча  сюеме. Ол лириклени лиригиди. Аны атында окъуна бир сейир жарыкълыкъ бла азатлыкъ барды.  Поэзиясыны мудахлыгъына, жашау жолуну замансыз юзюлгенине да къарамай, атын  эшитдирген тынчды, къууанчлыды, жюрек жырны сёзюн кибик». Ма аллай багъа бергенди поэтге бизни акъылманыбыз.